Tâm thần phân liệt được đặc trưng bởi loạn thần (mất liên hệ với thực tại), ảo giác (các tri giác sai), hoang tưởng (các niềm tin sai lạc), tư duy và ngôn ngữ thiếu tổ chức, cảm xúc thờ ơ vô cảm (giới hạn cảm xúc), suy giảm nhận thức (suy giảm trong khả năng lập luận và giải quyết vấn đề) rối loạn chức năng nghề nghiệp và xã hội. Nguyên nhân vẫn chưa được biết, nhưng bằng chứng cho các thành phần di truyền và môi trường là rất rõ ràng. Các triệu chứng thường bắt đầu ở tuổi vị thành niên hoặc giai đoạn sớm của tuổi trưởng thành. Một hoặc nhiều giai đoạn triệu chứng phải kéo dài 6 tháng khi chẩn đoán được thành lập. Điều trị bao gồm điều trị bằng thuốc, liệu pháp nhận thức và phục hồi tâm lý xã hội. Phát hiện sớm và điều trị sớm cải thiện chức năng lâu dài.
(Giới thiệu về Tâm thần phân liệt và các rối loạn liên quan)
Loạn thần đề cập đến các triệu chứng như hoang tưởng, ảo giác, tư duy và ngôn ngữ thiếu tổ chức, hành vi vận động kỳ dị và không thích hợp (bao gồm căng trương lực) cho thấy sự mất liên hệ với thực tại.
Trên toàn thế giới, tỷ lệ hiện mắc của tâm thần phân liệt là khoảng 1%. Tỷ lệ này có thể khác nhau giữa nam và nữ và tương đối hằng định trong các nền văn hoá khác nhau. Sống ở thành thị, nghèo đói, chấn thương ở trẻ em, bị bỏ rơi, và nhiễm trùng trước khi sinh là những yếu tố nguy cơ và có khuynh hướng di truyền. Tình trạng này bắt đầu ở tuổi vị thành niên và kéo dài suốt cuộc đời, điển hình là chức năng tâm lý xã hội kém.
Tuổi khởi phát trung bình là từ những năm đầu đến giữa tuổi 20 ở nữ giới và sớm hơn một chút ở nam giới; khoảng 40% nam giới khởi phát giai đoạn đầu tiên trước 20 tuổi. Khởi phát hiếm khi xuất hiện ở thời thơ ấu, nhưng khởi phát ở tuổi vị thành niên sớm hoặc khởi phát muộn (khi đó đôi khi được gọi là hoang tưởng kỳ quái) có thể xảy ra.
Căn nguyên của bệnh tâm thần phân liệt
Mặc dù nguyên nhân và cơ chế cụ thể không được biết rõ, tâm thần phân liệt có một cơ sở sinh học, được minh chứng bằng
Sự thay đổi cấu trúc não (ví dụ, giãn rộng não thất, lớp vỏ não mỏng, giảm kích thước của hồi hải mã phía trước và các vùng não khác)
Những thay đổi trong hóa học thần kinh, đặc biệt là thay đổi hoạt động trong các dấu hiệu truyền dẫn dopamine và glutamate
Gần đây đã chứng minh các yếu tố nguy cơ di truyền (1)
Một số chuyên gia cho rằng tâm thần phân liệt xuất hiện ở những người có đặc tính dễ bị tổn thương về phát triển thần kinh và sự khởi phát, thuyên giảm và tái phát các triệu chứng là kết quả của những tương tác giữa những đặc tính dễ tổn thương và những yếu tố căng thẳng của môi trường.
Tính dễ bị tổn thương về phát triển thần kinh
Mặc dù tâm thần phân liệt hiếm khi biểu hiện ở trẻ nhỏ, các yếu tố thời thơ ấu ảnh hưởng đến sự khởi phát bệnh ở tuổi trưởng thành. Những yếu tố này bao gồm
Khuynh hướng di truyền
Các biến chứng trước, trong và sau sinh
Nhiễm virus ở hệ thần kinh trung ương
Chấn thương và bỏ rơi trẻ em
Mặc dù nhiều người mắc bệnh tâm thần phân liệt không có tiền sử gia đình, nhưng các yếu tố di truyền có liên quan mạnh mẽ. Những người có quan hệ họ hàng bậc 1 với người bệnh tâm thần phân liệt có khoảng 10% đến 12% nguy cơ phát triển rối loạn này, so với 1% nguy cơ trong quần thể chung. Các cặp song sinh cùng trứng có tính đồng nhất vào khoảng 45%.
Mẹ thiếu dinh dưỡng và nhiễm cúm trong ba tháng giữa của thai kỳ, cân nặng khi sinh < 2500 g, Rh không tương thích trong lần mang thai thứ hai, và thiếu oxy làm tăng nguy cơ.
sinh học thần kinh và thần kinh tâm thần có độ nhạy cao cho thấy rằng vận động nhìn đuổi theo bất thường, suy giảm nhận thức và chú ý, và sự tiếp nhận của giác quan bị thiếu hụt xảy ra phổ biến hơn ở những bệnh nhân tâm thần phân liệt hơn so với dân số chung. Những phát hiện này cũng có thể xảy ra ở những người họ hàng cấp độ 1 của những người bị tâm thần phân liệt, và thực sự ở những bệnh nhân mắc nhiều chứng rối loạn tâm thần khác, và có thể đại diện cho một thành phần di truyền của tính dễ bị tổn thương. Sự phổ biến của những phát hiện này qua các rối loạn loạn thần gợi ý rằng các phạm trù chẩn đoán thông thường của chúng ta không phản ánh sự khác biệt sinh học cơ bản giữa các rối loạn tâm thần (1).
Những yếu tố căng thẳng của môi trường
Các tác nhân gây căng thẳng môi trường có thể kích hoạt sự xuất hiện hoặc tái phát của các triệu chứng loạn thần ở những người dễ bị tổn thương. Các yếu tố căng thẳng có thể chủ yếu là sinh hóa (ví dụ, lạm dụng chất, đặc biệt là cần sa) hoặc xã hội (ví dụ như bị thất nghiệp hoặc nghèo túng, rời khỏi nhà đi học đại học, sự tan vỡ của một mối quan hệ lãng mạn, gia nhập Lực lượng Vũ trang); tuy nhiên, những yếu tố căng thẳng này không phải là nguyên nhân. Có bằng chứng mới cho thấy các sự kiện môi trường có thể bắt đầu thay đổi gen có thể ảnh hưởng đến việc sao chép gen và khởi phát bệnh.
Các yếu tố bảo vệ có thể giảm thiểu tác động của căng thẳng đến việc hình thành hoặc làm trầm trọng thêm triệu chứng bao gồm hỗ trợ tâm lý xã hội mạnh mẽ, kỹ năng đối phó được phát triển tốt và thuốc chống loạn thần.
Tài liệu tham khảo nguyên nhân gây bệnh
1. Schizophrenia Working Group of the Psychiatric Genomics Consortium: Biological insights from 108 schizophrenia-associated genetic loci. Nature 511(7510):421-427, 2014. doi: 10.1038/nature13595
Các triệu chứng và dấu hiệu của bệnh tâm thần phân liệt
Tâm thần phân liệt là bệnh mạn tính có thể tiến triển qua nhiều giai đoạn, mặc dù thời gian và các mô hình của các giai đoạn có thể khác nhau. Bệnh nhân tâm thần phân liệt có xu hướng xuất hiện các triệu chứng loạn thần trung bình từ 8 đến 15 tháng trước khi nhận được chăm sóc y tế.
Các triệu chứng của tâm thần phân liệt thường làm suy giảm chức năng và thường gây trở ngại đến công việc, các mối quan hệ xã hội và khả năng tự chăm sóc bản thân. Thất nghiệp, cách ly, các mối quan hệ xấu đi, và chất lượng cuộc sống bị suy giảm là những hậu quả thường thấy.
Các giai đoạn của tâm thần phân liệt
Trong giai đoạn tiềm phát, bệnh nhân có thể không có triệu chứng hoặc có thể bị suy giảm về năng lực xã hội, rối loạn nhận thức nhẹ hoặc sự méo mó về tri giác, giảm khả năng trải nghiệm niềm vui (vô cảm) và các thiếu sót về ứng phó nói chung khác. Những đặc điểm này có thể nhẹ và chỉ được nhận ra thông qua hồi cứu hoặc có thể dễ nhận thấy hơn, với sự suy giảm về chức năng xã hội, học vấn và nghề nghiệp.
Trong giai đoạn tiền triệu, các triệu chứng dưới lâm sàng có thể xuất hiện; chúng bao gồm sự rút lui hoặc cô lập, dễ cáu kỉnh, đa nghi, những tư duy bất thường, những sự méo mó về tri giác và thiếu tổ chức (1). Sự khởi phát của bệnh tâm thần phân liệt (hoang tưởng và ảo giác) có thể đột ngột (trong nhiều ngày hoặc nhiều tuần) hoặc chậm và âm ỉ (trong nhiều năm). Tuy nhiên, ngay cả trong giai đoạn hoang tưởng tiến triển, chỉ một phần nhỏ (< 40%) có xu hướng chuyển thành tâm thần phân liệt hoàn toàn.
Trong giai đoạn loạn thần, các triệu chứng đang hoạt động và thường ở mức tồi tệ nhất.
Trong giai đoạn trung gian, các giai đoạn có triệu chứng có thể xảy ra theo từng thời kỳ (với sự gia tăng có thể nhận ra được và thuyên giảm) hoặc liên tục; thiếu hụt về chức năng có xu hướng xấu đi.
Trong giai đoạn muộn của bệnhmô hình bệnh tật có thể được thiết lập nhưng có sự thay đổi đáng kể; tình trạng khuyết tật có thể ổn định, xấu đi hoặc thậm chí giảm bớt.
Các loại triệu chứng trong tâm thần phân liệt
Nói chung, các triệu chứng được phân loại là
dương tính: Ảo giác và ảo tưởng
Âm tính: Giảm hoặc mất các chức năng bình thường và cảm xúc
Thiếu tổ chức: Các rối loạn tư duy và hành vi kỳ dị
Nhận thức: Thiếu hụt trí nhớ trong xử lý thông tin và giải quyết vấn đề
Bệnh nhân có thể có các triệu chứng từ một tới tất cả các loại.
Triệu chứng dương tính có thể được phân loại thêm nữa là
Các hoang tưởng
Các ảo giác
Hoang tưởng là niềm tin sai lạc được duy trì mặc dù có bằng chứng mâu thuẫn rõ ràng. Có một số loại hoang tưởng:
Các hoang tưởng bị truy hại: Bệnh nhân tin rằng họ đang bị tra tấn, theo dõi, bị lừa hoặc bị do thám.
Các hoang tưởng liên hệ: Bệnh nhân tin rằng các đoạn văn từ sách, báo, lời bài hát, hoặc các dấu hiệu môi trường khác có mối liên hệ trực tiếp với họ.
Các hoang tưởng về tư duy bị đánh cắp hoặc tư duy bị áp đặt: Bệnh nhân tin rằng những người khác có thể đọc được tâm trí của họ, rằng những suy nghĩ của họ bị lan truyền đến người khác, hoặc những ý nghĩ và xung lực được các lực lượng bên ngoài áp đặt lên họ
Những hoang tưởng trong tâm thần phân liệt có xu hướng kỳ quái - tức là không thực sự hợp lý và không có nguồn gốc từ những kinh nghiệm sống bình thường (ví dụ như tin rằng có ai đó lấy nội tạng của họ ra mà không để lại sẹo).
Các ảo giác là những cảm nhận tri giác mà không ai khác cảm nhận được. Chúng có thể là thính giác, thị giác, khứu giác, xúc giác hoặc xúc giác, nhưng ảo giác thính giác là phổ biến nhất. Bệnh nhân có thể nghe tiếng nói bình luận về hành vi của họ, trò chuyện với nhau, hoặc đưa ra các ý kiến phê bình và mang tính sỉ nhục. Các hoang tưởng và ảo giác có thể gây phiền toái vô cùng cho bệnh nhân.
Các triệu chứng âm tính (thiếu hụt) bao gồm
Cảm xúc cùn mòn: Khuôn mặt của bệnh nhân bất động, với tiếp xúc mắt kém và thiếu biểu cảm.
Ngôn ngữ nghèo nàn: Bệnh nhân ít nói và trả lời ngắn gọn cho các câu hỏi, tạo nên ấn tượng về tính trạng trống rỗng nội tâm
Mất khoái cảm: Có sự thiếu quan tâm đến các hoạt động và tăng các hoạt động không mục đích.
Tính không xã hội: Có sự thiếu quan tâm đến các mối quan hệ.
Các triệu chứng tiêu cực thường dẫn đến động lực kém và giảm sút ý thức về mục tiêu và mục đích.
Các triệu chứng thiếu tổ chức, có thể được coi là một loại triệu chứng dương tính, liên quan
Các rối loạn tư duy
Hành vi kỳ dị
Suy nghĩ là thiếu tổ chức, với bài sự diễn đạt rời rạc, không nhắm đến mục tiêu trực tiếp mà chuyển từ chủ đề này sang chủ đề khác. Ngôn ngữ có thể từ thiếu tổ chức nhẹ tới không mạch lạc và không thể hiểu được. Hành vi kỳ dị có thể bao gồm sự ngây ngô như trẻ con, kích động, và diện mạo, vệ sinh cá nhân, hoặc hành vi không phù hợp. Căng trương lực là một ví dụ cực kỳ điển hình của hành vi kỳ dị, có thể bao gồm duy trì tư thế cứng nhắc và chống lại các nỗ lực để thay đổi tư thế hoặc thực hiện các hoạt động vận động không chủ định và không được khuyến khích.
Các thiếu hụt về nhận thức bao gồm sự suy giảm trong các khía cạnh sau:
Khả năng chú ý
Tốc độ xử lý
Trí nhớ làm việc và khai báo
Tư duy trừu tượng
Giải quyết vấn đề
Hiểu biết về tương tác xã hội
Tư duy của bệnh nhân có thể không linh hoạt, và khả năng giải quyết vấn đề, hiểu quan điểm của người khác và học hỏi kinh nghiệm có thể bị giảm đi. Mức độ nghiêm trọng của suy giảm nhận thức là yếu tố quyết định chính cho tình trạng loạn hoạt năng nói chung.
Các phân nhóm tâm thần phân liệt
Một số chuyên gia phân loại tâm thần phân liệt thành các phân nhóm thiếu hụt và không thiếu hụt phụ thuộc vào sự hiện diện và mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng âm tính, như cảm xúc cùn mòn, thiếu động lực, và suy giảm khả năng phán đoán mục đích.
Những bệnh nhân với phân nhóm thiếu hụt có các triệu chứng âm tính nổi bật mà không quy cho các yếu tố khác (ví dụ như trầm cảm, lo âu, môi trường kém kích thích, tác dụng không mong muốn của thuốc).
Những bệnh nhân với phân nhóm không thiếu hụt có thể có hoang tưởng, ảo giác, và các rối loạn tư duy nhưng hầu như không có các triệu chứng âm tính.
Các phân nhóm tâm thần phân liệt đã từng được công nhận trước đây (hoang tưởng, thiếu tổ chức, căng trương lực, di chứng, không phân biệt) đã không chứng minh được tính giá trị hoặc độ tin cậy và không còn được sử dụng nữa.
Tự sát
Khoảng 5 đến 6% bệnh nhân tâm thần phân liệt có tự sát thành công, và khoảng 20% có toan tự sát; số lượng nhiều hơn có ý tưởng tự sát đáng kể. Tự sát là nguyên nhân chính gây tử vong sớm ở người bị tâm thần phân liệt và giải thích, phần nào, tại sao trung bình rối loạn này làm giảm tuổi thọ xuống 10 năm.
Nguy cơ có thể đặc biệt cao đối với người trẻ bị tâm thần phân liệt và một rối loạn sử dụng chất. Nguy cơ cũng tăng lên ở những bệnh nhân có triệu chứng trầm cảm hoặc cảm thấy tuyệt vọng, những người thất nghiệp, hoặc những người vừa bị có một giai đoạn loạn thần hoặc đã được xuất viện.
Những bệnh nhân có khởi phát muộn và có chức năng tiềm phát tốt - những bệnh nhân có tiên lượng hồi phục tốt nhất - cũng có nguy cơ tự sát cao nhất. Bởi vì những bệnh nhân này vẫn giữ được khả năng đau buồn và đau đớn, họ có thể dễ bị hành động trong nỗi thất vọng dựa trên nhận thức thực tế về ảnh hưởng của rối loạn của họ.
Bạo lực
Tâm thần phân liệt là một yếu tố nguy cơ khiêm tốn đáng ngạc nhiên đối với hành vi bạo lực. Đe dọa bạo lực và bộc phát hung hãn thường phổ biến hơn là hành vi nguy hiểm nghiêm trọng. Thật vậy, những người bị tâm thần phân liệt nói chung ít bạo lực hơn những người không bị tâm thần phân liệt.
Bệnh nhân có nhiều khả năng gây bạo lực đáng kể bao gồm những người rối loạn sử dụng chất, các hoang tưởng bị hại, hoặc ảo giác ra lệnh và những người không dùng thuốc theo đơn. Một số ít người bị trầm cảm, cách ly xã hội và hội chứng paranoid tấn công hoặc giết người mà họ cho là nguồn gốc khó khăn của họ (ví dụ như một người có quyền, một người nổi tiếng, vợ/chồng của họ).
Tài liệu tham khảo về các triệu chứng
1. Tsuang MT, Van Os J, Tandon R, et al: Attenuated psychosis syndrome in DSM-5. Schizophr Res 150(1):31–35, 2013. doi: 10.1016/j.schres.2013.05.004
Chẩn đoán Tâm thần phân liệt
Tiêu chuẩn lâm sàng (Cẩm nang chẩn đoán và thống kê về rối loạn tâm thần, Ấn bản lần thứ Năm [DSM-5])
Sự kết hợp của bệnh sử, các triệu chứng và dấu hiệu
Việc điều trị càng được bắt đầu sớm thì kết quả càng tốt.
Không có xét nghiệm tiêu chuẩn nào để chẩn đoán bệnh tâm thần phân liệt. Chẩn đoán dựa trên đánh giá toàn diện về bệnh sử, các triệu chứng và dấu hiệu. Thông tin từ các nguồn cung cấp thông tin, như các thành viên gia đình, bạn bè, giáo viên và đồng nghiệp, thường là quan trọng.
Theo DSM-5, chẩn đoán đòi hỏi cả hai điều sau đây:
≥ 2 triệu chứng đặc trưng (hoang tưởng, ảo giác, ngôn ngữ thiếu tổ chức, hành vi thiếu tổ chức, các triệu chứng âm tính) trong một phần đáng kể trong khoảng thời gian 6 tháng (các triệu chứng phải bao gồm ít nhất một trong 3 triệu chứng đầu)
Các dấu hiệu tiền triệu hoặc thuyên giảm của bệnh với các suy giảm rõ ràng về mặt về xã hội, nghề nghiệp hoặc tự chăm sóc trong khoảng thời gian 6 tháng bao gồm 1 tháng các triệu chứng hoạt động
Chẩn đoán phân biệt
Loạn thần do các rối loạn thể chất khác hoặc lạm dụng chất phải được loại trừ thông qua tiền sử và kiểm tra bao gồm các xét nghiệm trong phòng thí nghiệm và hình ảnh thần kinh(Đánh giá y tế bệnh nhân có triệu chứng tâm thần). Mặc dù một số bệnh nhân tâm thần phân liệt có bất thường về cấu trúc não hiện diện trên hình ảnh, những bất thường này không đủ đặc hiệu để có giá trị chẩn đoán.
Các rối loạn tâm thần khác với các triệu chứng tương tự bao gồm một số bệnh liên quan đến tâm thần phân liệt:
Ngoài ra, các rối loạn cảm xúc có thể gây ra loạn thần ở một số người.
Các xét nghiệm thần kinh tâm lý, chẩn đoán hình ảnh não, điện não đồ và các xét nghiệm khác về chức năng của não (ví dụ như theo dõi bằng mắt) không giúp phân biệt giữa các rối loạn loạn thần. Tuy nhiên, nghiên cứu sớm (1) gợi ý rằng kết quả của các xét nghiệm như vậy có thể được sử dụng để phân nhóm bệnh nhân thành 3 kiểu gen tâm thần riêng biệt không tương ứng với các loại chẩn đoán lâm sàng hiện tại.
Một số rối loạn nhân cách (đặc biệt là loại phân liệt) gây ra các triệu chứng tương tự như tâm thần phân liệt, mặc dù chúng thường nhẹ hơn và không có loạn thần.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1.Clementz BA, Sweeney JA, Hamm JP, et al: Identification of distinct psychosis biotypes using brain-based biomarkers. Am J Psychiatry 173(4): 373-384, 2016. doi: 10.1176/appi.ajp.2015.14091200
Tiên lượng về bệnh tâm thần phân liệt
Các nghiên cứu bắt nguồn từ sáng kiến RAISE (Phục hồi sau một cơn tâm thần phân liệt ban đầu) đã chỉ ra rằng việc điều trị sớm được bắt đầu và càng tiến triển tốt hơn (1).
Trong 5 năm đầu sau khi xuất hiện các triệu chứng, chức năng có thể xấu đi và các kỹ năng xã hội và công việc có thể bị suy giảm, với sự sao lãng dần dần trong việc chăm sóc bản thần. Các triệu chứng âm tính có thể gia tăng ở nhiều mức độ khác nhau, và chức năng nhận thức có thể bị suy giảm. Sau đó, mức độ loạn hoạt năng có xu hướng ổn định. Một số bằng chứng cho thấy mức độ nghiêm trọng của bệnh có thể giảm đi khi về già, đặc biệt là ở phụ nữ. Các rối loạn vận động tự phát có thể phát triển ở những bệnh nhân có các triệu chứng âm tính nghiêm trọng và rối loạn chức năng nhận thức, ngay cả khi các thuốc chống loạn thần không được sử dụng.
Tâm thần phân liệt có thể xảy ra cùng với các rối loạn tâm thần khác. Khi kết hợp với mức độ đáng kể các triệu chứng ám ảnh nghi thức, tiên lượng đặc biệt kém; với các triệu chứng rối loạn nhân cách ranh giới, tiên lượng là tốt hơn. Khoảng 80% người bị tâm thần phân liệt trải qua một hoặc nhiều giai đoạn trầm cảm điển hình ở một thời điểm nào đó trong cuộc đời họ.
Trong năm đầu tiên sau khi được chẩn đoán, tiên lượng có liên quan chặt chẽ đến việc tuân thủ các thuốc hướng thần.
Nhìn chung, 1/3 bệnh nhân đạt được sự cải thiện đáng kể và kéo dài; một phần ba cải thiện phần nào nhưng có sự tái phát liên tục và để lại loạn hoạt năng; và một phần ba vẫn mất khả năng lao động nghiêm trọng. Chỉ có khoảng 15% số bệnh nhân hoàn toàn trở lại mức độ chức năng như trước khi phát bệnh.
Các yếu tố liên quan đến tiên lượng tốt bao gồm
Có chức năng tốt trước khi phát bệnh (ví dụ, học giỏi, có khả năng tốt trong công việc trước khi phát bệnh)
Khởi phát muộn và/hoặc đột ngột
Gia đình có tiền sử bị các rối loạn cảm xúc khác ngoài tâm thần phân liệt
Suy giảm nhận thức nhẹ
Ít triệu chứng âm tính
Thời gian loạn thần không được điều trị ngắn
Các yếu tố liên quan đến tiên lượng xấu bao gồm
Tuổi khởi phát trẻ
Chức năng trước khi phát bệnh kém
Tiền gia đình có tâm thần phân liệt
Nhiều triệu chứng âm tính
Thời gian loạn thần không được điều trị dài hơn
Nam giới có kết quả kém hơn so với nữ giới; nữ giới đáp ứng tốt hơn với điều trị bằng thuốc chống loạn thần.
Lạm dụng chất là một vấn đề đáng kể đối với nhiều bệnh nhân tâm thần phân liệt. Một số bằng chứng cho thấy việc sử dụng cần sa và các chất gây ảo giác khác gây rối loạn trầm trọng đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt và cần được mạnh mẽ ngăn chặn. Sự dụng chất gây nghiện là một yếu tố tiên lượng xấu rõ ràng và có thể dẫn đến tình trạng bỏ thuốc, tái phát lặp lại, tái nhập viện thường xuyên, giảm chức năng, và mất hỗ trợ xã hội, bao gồm vô gia cư.
Tài liệu tham khảo về tiên lượng bệnh
1. RAISE: Recovery After an Initial Schizophrenia Episode—A Research Project of the National Institute of Mental Health (NIMH). Truy cập ngày 14 tháng 1 năm 2022.
Điều trị bệnh tâm thần phân liệt
Phục hồi chức năng, bao gồm khắc phục nhận thức, đào tạo dựa vào cộng đồng và các dịch vụ hỗ trợ
Tâm lý trị liệu, hướng tới đào tạo khả năng phục hổi
Thời gian bắt đầu xuất hiện các triệu chứng loạn thần và điều trị lần đầu tiên tương quan với sự nhanh chóng của đáp ứng điều trị ban đầu và chất lượng đáp ứng điều trị. Khi được điều trị sớm, bệnh nhân có xu hướng đáp ứng nhanh hơn và đầy đủ hơn. Nếu không dùng duy trì thuốc chống loạn thần sau giai đoạn đầu tiên, 70 đến 80% bệnh nhân sẽ có một đợt bệnh tiếp theo trong vòng 12 tháng. Sử dụng liên tục thuốc chống loạn thần có thể giảm tỷ lệ tái phát trong 1 năm xuống khoảng 30% hoặc thấp hơn với các thuốc tác dụng kéo dài. Điều trị bằng thuốc liên tục được duy trì từ 1 đến 2 năm sau giai đoạn đầu tiên. Nếu bệnh nhân đã bị bệnh lâu hơn, việc dùng thuốc được duy trì trong nhiều năm.
Phát hiện sớm và điều trị nhiều mặt đã chuyển đổi việc chăm sóc bệnh nhân rối loạn tâm thần như tâm thần phân liệt. Phối hợp chăm sóc đặc biệt, bao gồm đào tạo về khả năng phục hồi, liệu pháp cá nhân và gia đình, giải quyết rối loạn nhận thức, và việc làm được hỗ trợ, là một đóng góp quan trọng trong việc phục hồi tâm lý xã hội.
Mục tiêu chung để điều trị tâm thần phân liệt là
Giảm mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng loạn thần
Bảo tồn chức năng tâm lý xã hội
Ngăn ngừa tái phát các giai đoạn triệu chứng và suy giảm chức năng
Giảm sử dụng thuốc giải trí
Thuốc chống loạn thần, phục hồi chức năng với các dịch vụ hỗ trợ cộng đồng, và liệu pháp tâm lý là những thành phần chính của điều trị. Bởi vì tâm thần phân liệt là một bệnh mạn tính kéo dài và tái phát, nên việc dạy cho bệnh nhân về các kỹ năng tự quản lý là một mục tiêu tổng thể quan trọng. Cung cấp thông tin về rối loạn (tâm lý giáo dục) cho phụ huynh có thể làm giảm tỷ lệ tái phát (1, 2). (Xem thêm American Psychiatric Association’s Practice Guideline for the Treatment of Patients With Schizophrenia, tái bản lần thứ 3.)
Thuốc chống loạn thần được chia thành các thuốc chống loạn thần thế hệ thứ nhất (FGA) và các thuốc chống loạn thần thế hệ thứ hai (SGA) dựa trên tính ái lực và hoạt tính với các thụ thể của chất dẫn truyền thần kinh đặc hiệu của chúng. Các thuốc chống loạn thần thế hệ thứ hai có thể mang lại một số ưu điểm cả về sự tốt hơn một chút về mặt hiệu quả (mặc dù những bằng chứng gần đây hoài nghi về tính ưu việt của chúng nếu được xem xét chung vào 1 nhóm) và giảm khả năng gây rối loạn vận động tự phát và các tác dụng không mong muốn có liên quan. Tuy nhiên, nguy cơ bị hội chứng chuyển hóa (mỡ bụng quá mức, kháng insulin, rối loạn lipid máu và tăng huyết áp) là lớn hơn ở các thuốc chống loạn thần thế hệ thứ hai so với thuốc chống loạn thần điển hình. Một số thuốc chống loạn thần ở cả hai nhóm có thể gây ra hội chứng QT kéo dài và cuối cùng làm tăng nguy cơ rối loạn nhịp gây tử vong; những thuốc này bao gồm thioridazin, haloperidol, olanzapin, risperidon, và ziprasidon.
Phục hồi chức năng và các dịch vụ hỗ trợ cộng đồng
Các chương trình đào tạo kỹ năng tâm lý xã hội và các chương trình phục hồi chức năng nghề nghiệp giúp nhiều bệnh nhân làm việc, mua sắm và tự chăm sóc bản thân; quản lý một gia đình; hòa hợp với người khác; và làm việc với các nhân viên chăm sóc sức khỏe tâm thần.
Việc làm được hỗ trợ, trong đó bệnh nhân được đặt trong môi trường làm việc cạnh tranh và được hỗ trợ bởi một người kèm cặp công việc tại chỗ để thúc đẩy sự thích ứng với công việc, có thể có giá trị đặc biệt. Trong thời gian này, người kèm cặp công việc chỉ như là một phương án dự phòng để giải quyết vấn đề hoặc để liên lạc với người sử dụng lao động.
Các dịch vụ hỗ trợ cho phép nhiều bệnh nhân tâm thần phân liệt sống tại cộng đồng. Mặc dù hầu hết có thể sống độc lập, một số yêu cầu phải có căn hộ được giám sát, nơi có nhân viên để đảm bảo tuân thủ thuốc. Các chương trình cung cấp một giám sát ở các khu dân cư khác nhau được phân mức độ từ hỗ trợ 24 giờ cho tới các chuyến thăm nhà định kỳ. Các chương trình này giúp thúc đẩy tính tự chủ của bệnh nhân khi được cung cấp sự chăm sóc đầy đủ để giảm thiểu tối đa khả năng tái phát và cần phải nhập viện nội trú. Các chương trình điều trị cộng đồng chuyên sâu cung cấp các dịch vụ tại nhà của bệnh nhân hoặc nơi cư ngụ khác và dựa trên tỷ lệ nhân viên-bệnh nhân cao; các nhóm điều trị cung cấp trực tiếp tất cả hoặc gần như tất cả các dịch vụ điều trị bắt buộc.
Có thể cần phải nhập viện hoặc điều trị theo đợt luân phiên trong bệnh viện khi tái phát mức độ nặng, và việc nhập viện bắt buộc có thể là cần thiết nếu bệnh nhân gây nguy hiểm cho bản thân hoặc người khác. Kể cả với phục hồi chức năng và các dịch vụ hỗ trợ cộng đồng tốt nhất, một tỷ lệ nhỏ bệnh nhân, đặc biệt là những người có thiếu hụt nhận thức trầm trọng và những người kém đáp ứng với điều trị bằng thuốc, đòi hỏi sự chăm sóc hỗ trợ hoặc nằm viện dài hạn.
Liệu pháp hỗ trợ nhận thức mang lại lợi ích cho một số bệnh nhân. Liệu pháp này được thiết kế để cải thiện chức năng nhận thức thần kinh (ví dụ như chú ý, trí nhớ ngắn hạn, chức năng điều hành) và giúp bệnh nhân học hay học lại cách thực hiện các nhiệm vụ. Liệu pháp này có thể giúp bệnh nhân hoạt động tốt hơn.
Tâm lý trị liệu
Mục tiêu của tâm lý trị liệu trong tâm thần phân liệt là phát triển mối quan hệ hợp tác giữa bệnh nhân, các thành viên trong gia đình và bác sĩ để bệnh nhân có thể học để quản lý bệnh tật của họ, dùng thuốc theo đơn và xử lý stress hiệu quả hơn.
Mặc dù liệu pháp tâm lý cá nhân cộng với trị liệu bằng thuốc là một cách tiếp cận phổ biến, nhưng hiện chỉ có một số ít các hướng dẫn theo lối kinh nghiệm chủ nghĩa. Tâm lý trị liệu mà bắt đầu bằng cách giải quyết các nhu cầu cơ bản về dịch vụ xã hội của bệnh nhân, cung cấp hỗ trợ và giáo dục về bản chất của bệnh, thúc đẩy các hoạt động thích ứng và dựa trên sự đồng cảm và hiểu biết đầy đủ về tâm thần phân liệt dường như là có hiệu quả nhất. Nhiều bệnh nhân cần được hỗ trợ tâm lý một cách đồng cảm để thích ứng với những gì thường một bệnh mạn tính suốt đời có thể gây ra sự hạn chế về mặt chức năng.
Ngoài trị liệu tâm lý cá nhân, đã có sự phát triển đáng kể về liệu pháp nhận thức hành vi cho bệnh tâm thần phân liệt. Ví dụ, liệu pháp này, được thực hiện trong một môi trường trị liệu cá nhân hoặc nhóm, có thể tập trung vào các cách giảm bớt các tư duy hoang tưởng.
Đối với bệnh nhân sống cùng gia đình, các can thiệp tâm lý giáo dục hướng gia đình có thể làm giảm tỷ lệ tái phát. Các nhóm hỗ trợ và nhóm lợi ích, chẳng hạn như National Alliance on Mental Illness, thường hữu ích cho các gia đình.
Tài liệu tham khảo về điều trị tổng quát
1. Correll CU, Rubio JM, Inczedy-Farkas G, et al: Efficacy of 42 pharmacologic cotreatment strategies added to antipsychotic monotherapy in schizophrenia: Systematic overview and quality appraisal of the meta-analytic evidence. JAMA Psychiatry 74(7):675-684, 2017. doi: 10.1001/jamapsychiatry.2017.0624
2. Wang SM, Han C, Lee SJ: Investigational dopamine antagonists for the treatment of schizophrenia. Expert Opin Investig Drugs 26(6):687-698, 2017. doi: 10.1080/13543784.2017.1323870
Những điểm chính
Bệnh tâm thần phân liệt được đặc trưng bởi loạn thần, hoang tưởng, ảo tưởng, ngôn ngữ và hành vi thiếu tổ chức, cảm xúc thờ ơ vô cảm, thiếu hụt về nhận thức, và rối loạn chức năng nghề nghiệp và xã hội.
Tự sát là nguyên nhân phổ biến nhất gây tử vong sớm.
Đe dọa bạo lực và những hành vi hung hãn nhẹ thường phổ biến hơn hành vi nguy hiểm nghiêm trọng, nhưng những hành vi như vậy có thể phổ biến hơn ở những người mắc chứng loạn thần hoang tưởng lạm dụng ma túy.
Điều trị sớm bằng thuốc chống loạn thần, dựa trên việc lựa chọn các tác dụng không mong muốn, đường dùng cần thiết, và đáp ứng của bệnh nhân với thuốc trước đây.
Liệu pháp tâm lý giúp bệnh nhân hiểu và quản lý bệnh tật của họ, dùng thuốc theo đơn, và giải quyết căng thẳng hiệu quả hơn.
Với điều trị, 1/3 bệnh nhân đạt được sự cải thiện đáng kể và kéo dài; một phần ba cải thiện một phần nhưng có sự tái phát liên tục và để lại loạn hoạt năng; và một phần ba bị mất khả năng lao động nghiêm trọng.
Thông tin thêm
Sau đây là một số nguồn tài nguyên tiếng Anh có thể hữu ích. Vui lòng lưu ý rằng CẨM NANG không chịu trách nhiệm về nội dung của các tài nguyên này.
American Psychiatric Association (APA), Clinical Practice Guidelines for Schizophrenia, 3rd Edition: Practice guidelines include information on the social determinants of mental health and on effectively using technology (including social media, telepsychiatry, and mental health apps) to provide optimal patient care.
National Alliance on Mental Illness (NAMI), Schizophrenia: NAMI promotes ongoing awareness of schizophrenia, as well as educational and advocacy initiatives to support those who have it, and crisis-response services (including a HelpLine) to assist those in need.