Rối loạn hoang tưởng được đặc trưng bởi niềm tin vững chắc sai lầm (hoang tưởng) tồn tại ít nhất 1 tháng, mà không có các triệu chứng tâm thần khác. Chẩn đoán bằng đánh giá tâm thần. Phương pháp điều trị là dùng liệu pháp tâm lý và đôi khi là thuốc chống loạn thần.
Sự khác biệt giữa hoang tưởng và niềm tin sai lầm là niềm tin hoang tưởng vẫn không thay đổi ngay cả khi có bằng chứng rõ ràng, hợp lý chứng minh điều ngược lại. Sự phân biệt này đôi khi khó thực hiện khi niềm tin là hợp lý (ví dụ: vợ/chồng không chung thủy).
Rối loạn hoang tưởng được phân biệt với bệnh tâm thần phân liệt ở chỗ có hoang tưởng mà không có bất kỳ triệu chứng nào khác của bệnh loạn thần (ví dụ: ảo giác rõ rệt, lời nói hoặc hành vi hỗn loạn, các triệu chứng tiêu cực) và không có bất kỳ suy giảm chức năng rõ rệt nào ngoài suy giảm chức năng liên quan đến hoang tưởng (1). Tiêu chuẩn chẩn đoán cho rối loạn này cũng yêu cầu rằng ảo tưởng không phải do một tình trạng bệnh lý khác hoặc do một chất kích thích gây ra. Những hoang tưởng có thể là
Không kỳ quái: Các hoang tưởng liên quan đến các tình huống có thể xảy ra, như bị theo dõi, bị đầu độc, bị nhiễm bệnh, yêu xa, hoặc lừa dối bởi bạn đời hoặc người yêu.
Kỳ quái: Có liên quan đến những tình huống khó tin, chẳng hạn như tin rằng có người đã cắt bỏ nội tạng của họ mà không để lại sẹo.
Ngược lại với bệnh tâm thần phân liệt, rối loạn hoang tưởng tương đối hiếm gặp (2). Khởi phát thường diễn ra theo chiều hướng thoái triển, nghĩa là xảy ra vào giai đoạn giữa hoặc cuối tuổi trưởng thành. Chức năng tâm lý xã hội không bị suy giảm như ở tâm thần phân liệt, và những suy giảm thường phát sinh trực tiếp từ niềm tin hoang tưởng.
Khi rối loạn hoang tưởng xảy ra ở người cao tuổi, đôi khi nó được gọi là chứng hoang tưởng hư vô. Rối loạn này có thể cùng tồn tại cùng với sa sút trí tuệ nhẹ. Bác sĩ lâm sàng phải cẩn thận phân biệt hoang tưởng với lạm dụng người cao tuổi do người cao tuổi bị sa sút trí tuệ nhẹ báo cáo.
Tài liệu tham khảo
1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition Text Revision, DSM-5-TR (DSM-5-TR). American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC, 2022, pp 105-109.
2. Lieberman JA, First MB.. Psychotic Disorders. N Engl J Med. 2018;379(3):270-280. doi:10.1056/NEJMra1801490
Các triệu chứng và dấu hiệu của rối loạn ảo tưởng
Rối loạn hoang tưởng có thể phát sinh từ một rối loạn nhân cách paranoid có từ trước. Với những người như vậy, sự mất lòng tin và sự nghi ngờ đối với người khác và động cơ của họ bắt đầu từ giai đoạn sớm của tuổi trưởng thành và kéo dài suốt cuộc đời.
Các triệu chứng sớm có thể bao gồm cảm giác bị lợi dụng, bận tâm tới lòng trung thành hoặc sự đáng tin cậy của bạn bè, xu hướng đọc những ý nghĩa mang tính đe dọa trong những nhận xét hay sự kiện ôn hòa, những mối thù hằn liên tục, và sự sẵn sàng đáp lại những sự coi thường đã được cảm nhận thấy.
Có một số phân nhóm của chứng rối loạn hoang tưởng với các triệu chứng khác nhau được nhận biết:
Hoang tưởng được yêu: Bệnh nhân tin rằng người khác đang yêu họ. Nỗ lực liên lạc với đối tượng của hoang tưởng thông qua các cuộc điện thoại, thư, giám sát hoặc rình rập là thường gặp. Những người có dưới nhóm này có thể có xung đột với luật pháp liên quan đến hành vi này.
Hoang tưởng tự cao: Bệnh nhân tin rằng họ có một tài năng tuyệt vời hoặc đã thực hiện được một khám phá quan trọng.
Hoang tưởng ghen tuông: Bệnh nhân tin rằng vợ/chồng hoặc bạn tình của họ không chung thủy. Niềm tin này dựa trên các suy luận không đúng được hỗ trợ bởi các bằng chứng không rõ ràng. Bệnh nhân có thể dùng đến biện pháp tấn công về thể xác.
Hoang tưởng bị truy hại: Bệnh nhân tin rằng họ đang bị âm mưu chống lại, do thám, nói xấu, hoặc bị quấy rối. Họ có thể liên tục tìm cách để có được sự công bằng thông qua thỉnh cầu lên các tòa án và các cơ quan chính phủ khác và có thể sử dụng bạo lực để trả đũa cho sự truy hại tưởng tượng.
Hoang tưởng cơ thể: Hoang tưởng liên quan đến một chức năng cơ thể; ví dụ, bệnh nhân tin rằng họ bị dị hình, có mùi, hoặc nhiễm ký sinh trùng.
Hành vi của bệnh nhân không thực sự kỳ dị hay kỳ quặc, và ngoài những hậu quả có thể có do hoang tưởng của họ (ví dụ như cách ly xã hội hoặc kỳ thị, khó khăn về hôn nhân hoặc công việc) thì chức năng của bệnh nhân không bị suy giảm đáng kể.
Chẩn đoán rối loạn ảo tưởng
Đánh giá tâm thần
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition, Text Revision (DSM-5-TR) criteria
Đánh giá nội khoa toàn thân để loại trừ các nguyên nhân khác
Chẩn đoán phụ thuộc phần lớn vào việc đánh giá lâm sàng, thu thập được một bệnh sử toàn diện, và loại trừ các điều kiện đặc hiệu khác có liên quan đến hoang tưởng (ví dụ lạm dụng chất, bệnh Alzheimer, động kinh, rối loạn ám ảnh cưỡng chế, mê sảng , rối loạn trong phổ phân liệt khác).
Việc chẩn đoán rối loạn hoang tưởng cần phải có những điều kiện sau đây (1):
Có ít nhất 1 hoang tưởng trong ít nhất 1 tháng
Không bao giờ đáp ứng được tiêu chuẩn trước đó của bệnh tâm thần phân liệt
Không có suy giảm chức năng đáng kể hoặc không có hành vi kỳ lạ rõ ràng
Không có giai đoạn tâm trạng đáng kể nào (tức là các giai đoạn hưng cảm hoặc trầm cảm tương đối ngắn khi so sánh với thời gian kéo dài của các giai đoạn hoang tưởng)
Loại trừ các tình trạng bệnh nội khoa nói chung, rối loạn sử dụng chất kích thích hoặc một rối loạn tâm thần khác là nguyên nhân gây ra tình trạng rối loạn này
Việc đánh giá xem liệu bệnh nhân có thể gây nguy hiểm cho bản thân hoặc người khác hay không là rất quan trọng, đặc biệt là mức độ bệnh nhân sẵn sàng hành động theo tình trạng hoang tưởng của họ.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition Text Revision, DSM-5-TR (DSM-5-TR). American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC, 2022, pp 105-109.
Điều trị rối loạn ảo tưởng
Thiết lập mối quan hệ hiệu quả giữa bác sĩ lâm sàng và bệnh nhân
Quản lý các biến chứng
Đôi khi là các thuốc chống loạn thần
Mục đích điều trị là thiết lập mối quan hệ hiệu quả giữa bác sĩ và bệnh nhân và kiểm soát các biến chứng. Việc bệnh nhân thiếu hiểu biết đáng kể về mặt tâm lý là một thách thức đối với việc điều trị.
Nếu bệnh nhân được đánh giá là nguy hiểm, việc nằm viện có thể phải tính đến.
Không có đủ dữ liệu để hỗ trợ việc sử dụng bất kỳ loại thuốc cụ thể nào, mặc dù thuốc chống loạn thần đôi khi làm giảm các triệu chứng (1).
Mục tiêu điều trị lâu dài là chuyển vùng quan tâm chính của bệnh nhân từ sự chỗ hoang tưởng tới một khu vực có tính xây dựng và tạo được sự hài lòng hơn tuy là khó khăn nhưng hợp lý.
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Muñoz-Negro JE, Cervilla JA. A Systematic Review on the Pharmacological Treatment of Delusional Disorder. J Clin Psychopharmacol. 2016;36(6):684-690. doi:10.1097/JCP.0000000000000595
Tiên lượng về rối loạn ảo tưởng
Rối loạn hoang tưởng thường không dẫn đến sự suy giảm nghiêm trọng hoặc thay đổi nhân cách, nhưng các mối quan tâm có tính hoang tưởng có thể tiến triển từ từ. Hầu hết bệnh nhân có thể tiếp tục làm việc miễn là công việc của họ không liên quan đến những vấn đề liên quan đến tình trạng hoang tưởng của họ.
