Buồn nôn, cảm giác khó chịu cần phải nôn, biểu hiện nhận thức về kích thích hướng tâm (bao gồm tăng trương lực phó giao cảm) vào trung tâm nôn ở hành tủy. Nôn là quá trình tống mạnh các thành phần có trong dạ dày do co thắt không tự chủ của cơ thành bụng khi cơ thắt tâm vị và cơ thắt thực quản dưới giãn ra.
Nôn cần phải được phân biệt với ựa ra, tình trạng phun các thành phần có trong dạ dày mà không kèm theo buồn nôn hoặc co thắt mạnh cơ thành bụng. Bệnh nhân bị không giãn được cơ hoặc hội chứng nhai lại hoặc túi thừa Zenker có thể ựa ra thức ăn không tiêu hóa mà không buồn nôn.
Buồn nôn và nôn ở trẻ nhỏ và trẻ em được thảo luận ở mục khác.
Các biến chứng
Nôn dữ dội có thể dẫn đến mất nước và rối loạn điện giải có triệu chứng (thường là nhiễm kiềm chuyển hóa kèm theo hạ kali máu) hoặc hiếm khi dẫn đến rách thực quản, một phần (Mallory-Weiss) hoặc hoàn toàn (hội chứng Boerhaave).
Nếu một bệnh nhân bất tỉnh hoặc chỉ có ý thức một phần, chất nôn có thể bị hít vào (bị hít phải). Axit trong chất nôn có thể gây kích ứng nặng ở phổi, gây viêm phổi do hít phải.
Nôn mạn tính có thể dẫn đến tình trạng suy dinh dưỡng, sụt cân và các bất thường về chuyển hóa.
Căn nguyên của buồn nôn và nôn
Buồn nôn và nôn xảy ra khi đáp ứng với các điều kiện ảnh hưởng đến trung tâm nôn. Nguyên nhân có thể xuất phát từ đường tiêu hoá (GI) hoặc hệ thần kinh trung ương (CNS) hoặc có thể là kết quả của một số tình trạng toàn thân ( xem Bảng: Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn).
Các nguyên nhân phổ biến nhất gây buồn nôn và nôn là các nguyên nhân sau:
Thuốc
Chất độc
Hội chứng nôn có chu kỳ (CVS) là tình trạng bất thường không phổ biến, đặc trưng bởi các cơn nôn dữ dội, riêng rẽ, hoặc đôi khi chỉ có buồn nôn xảy ra ở các khoảng thời gian khác nhau; với tình trạng sức khoẻ bình thường giữa các giai đoạn đó và không có các bất thường về cấu trúc. Hội chứng này phổ biến nhất ở trẻ em (tuổi trung bình khi khởi phát là 5 tuổi) và thường có xu hướng giảm ở tuổi trưởng thành. Nôn theo chu kỳ ở người lớn có thể xảy ra khi sử dụng cần sa lâu dài (cần sa) (hội chứng nôn nhiều kéo dài do cần sa); nôn có thể thuyên giảm bằng cách tắm nước nóng và hết sau khi ngừng sử dụng cần sa.
Hội chứng buồn nôn và nôn mạn tính là một tình trạng rối loạn cơ năng, đặc trưng bởi sự xuất hiện các triệu chứng trong ít nhất là 6 tháng bao gồm cả 3 tháng trước. Buồn nôn và/hoặc nôn ói gây cảm giác khó chịu xảy ra ít nhất là mỗi tuần một lần. Rối loạn này cần phải được xem xét ở những bệnh nhân, sau khi kiểm tra thường quy (bao gồm cả nội soi đường tiêu hóa trên), không có bằng chứng về bệnh lý ở nội tạng, toàn thân hoặc chuyển hóa có khả năng giải thích các triệu chứng và ở những người tự gây nôn, tình trạng rối loạn ăn uống, ựa ra và nhai lại đã được loại trừ (1).
Tài liệu tham khảo nguyên nhân gây bệnh
1. Stanghellini V, Chan FK, Hasler WL, et al: Gastroduodenal disorders. Gastroenterology 150(6):1380–1392, 2016. doi: 10.1053/j.gastro.2016.02.011
Đánh giá buồn nôn và nôn
Lịch sử
Tiền sử của bệnh hiện tại cần phải đưa ra tần suất và thời gian nôn; mối quan hệ của nó với các chất gây khởi phát có khả năng xảy ra như là nuốt phải thuốc hoặc chất độc, chấn thương đầu và sự di chuyển (ví dụ: xe hơi, máy bay, thuyền, các phương tiện giải trí); và chất nôn có chứa mật không (đắng, vàng xanh) hoặc chứa máu không (chất màu đỏ hoặc màu "cà phê"). Các triệu chứng quan trọng kèm theo bao gồm có đau bụng và tiêu chảy; lần cuối cùng đại tiện và đánh hơi và có đau đầu, chóng mặt, hoặc cả hai.
Xem xét các hệ thống tìm kiếm các tình trạng rối loạn có triệu chứng như là vô kinh và căng vú (mang thai), tiểu nhiều và khát nhiều (đái tháo đường) và đái máu và đau mạn sườn (sỏi thận).
Bệnh sử trong quá khứ cần phải xác định các nguyên nhân đã biết như là có thai, đái tháo đường, đau nửa đầu, bệnh gan hoặc bệnh thận, ung thư (bao gồm cả thời gian của bất cứ lần hóa trị hoặc xạ trị nào) và phẫu thuật ổ bụng trước đây (có thể gây tắc ruột do dính). Tất cả các loại thuốc và các chất đã dùng gần đây cần phải được xác định chắc chắn; một số chất nhất định có thể không biểu hiện độc tính cho đến vài ngày sau khi dùng (ví dụ: acetaminophen, một số loại nấm).
Tiền sử gia đình bị nôn tái phát cần phải được ghi nhận.
Khám thực thể
Các dấu hiệu sinh tồn cần đặc biệt lưu ý là có sốt và các dấu hiệu giảm thể tích máu (ví dụ: nhịp tim nhanh, hạ huyết áp, hoặc cả hai).
Khám toàn thân cần phải tìm xem có vàng da và ban không.
Khi khám bụng, bác sĩ lâm sàng cần phải tìm dấu hiện căng giãn bụng, các vết sẹo mổ; nghe xem có âm thanh và chất lượng của nhu động ruột (ví dụ: bình thường, cao); gõ xem có bụng chướng không; và sờ để xác định chỗ nhạy cảm đau, các dấu hiệu phúc mạc (ví dụ: phản ứng thành bụng, co cứng thành bụng, phản ứng dội (cảm ứng phúc mạc) và bất kỳ khối nào, cơ quan tăng kích thước, hoặc thoát vị không. Khám trực tràng và khám tiểu khung (đối với phụ nữ) xác định vị trí đau khi sờ vào, các khối, và có máu hay không là rất cần thiết.
Khám thần kinh đặc biệt cần phải lưu ý trạng thái tâm thần, rung giật nhãn cầu, viêm màng não (ví dụ: gáy cứng, dấu hiệu Kernig hoặc dấu hiệu Brudzinski) và các dấu hiệu thị giác trong tăng áp lực nội sọ (ví dụ: phù gai thị, mất nhịp đập tĩnh mạch, liệt dây thần kinh sọ não số 3) hoặc xuất huyết dưới nhện (xuất huyết võng mạc).
Các dấu hiệu cảnh báo
Những phát hiện sau đây cần được quan tâm đặc biệt:
Dấu hiệu giảm thể tích máu
Đau đầu, gáy cứng, hoặc thay đổi trạng thái tâm thần
Dấu hiệu phúc mạc
Bụng trướng, gõ vang như trống
Giải thích các dấu hiệu
Nhiều dấu hiệu gợi ý về một nguyên nhân hoặc một nhóm nguyên nhân (xem bảng Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn).
Nôn xảy ra ngay sau khi uống hoặc phơi nhiễm thuốc hoặc chất độc với nhu động trên bệnh nhân không có dấu hiệu đáng kể khi khám bụng và khám thần kinh, có thể tự tin nghĩ đến những nguyên nhân này, cũng như nôn ở phụ nữ có thai và khám không thấy bất thường. Nôn cấp tính kèm theo tiêu chảy ở một bệnh nhân khỏe mạnh, khám không thấy bất thường rất có thể là viêm đường tiêu hóa do nhiễm trùng; có thể trì hoãn việc đánh giá thêm.
Nôn xảy ra khi nghĩ đến thức ăn hoặc không liên quan đến ăn uống theo thời gian gợi ý nguyên nhân do tâm lý, cũng như tiền sử cá nhân hoặc gia đình bị buồn nôn và nôn cơ năng. Bệnh nhân cần phải được hỏi về mối liên quan giữa nôn và các biến cố căng thẳng vì họ có thể không nhận ra hoặc thậm chí chấp nhận cảm giác đau buồn vào những thời điểm đó.
Xét nghiệm
Tất cả phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ nên làm xét nghiệm nước tiểu thử thai. Bệnh nhân bị nôn dữ dội, nôn kéo dài hơn 1 ngày, hoặc có dấu hiệu mất nước khi khám cần phải được làm các xét nghiệm khác (ví dụ: điện giải, urea nitrogen máu, creatinine, glucose, phân tích nước tiểu, đôi khi là các xét nghiệm về gan). Bệnh nhân có dấu hiệu báo động đỏ nên được xét nghiệm phù hợp với các triệu chứng (xem bảng Một số nguyên nhân gây buồn nôn và nôn).
Đánh giá nôn mạn tính thường bao gồm các xét nghiệm được liệt kê ở trên cộng với nội soi đường tiêu hóa trên, X-quang ruột non và các kiểm tra để đánh giá quá trình làm trống dạ dày và nhu động của hang vị - tá tràng.
Điều trị buồn nôn và nôn
Điều trị tình trạng cụ thể, bao gồm bù nước. Ngay cả khi không bị mất nước đáng kể, điều trị bằng truyền dịch đường tĩnh mạch (1 L dung dịch muối sinh lý 0,9%, hoặc 20 mL/kg ở trẻ em) thường dẫn đến giảm các triệu chứng. Ở người lớn, nhiều thuốc chống nôn có hiệu quả ( xem Bảng: Một số loại thuốc điều trị nôn). Lựa chọn thuốc thay đổi theo nguyên nhân và mức độ nặng của các triệu chứng. Thường là dùng theo các hướng dẫn sau:
Say tàu xe: Thuốc kháng histamine, miếng dán scopolamine hoặc cả hai
Các triệu chứng nhẹ đến trung bình: Prochlorperazine, promethazine hoặc metoclopramide
Nôn dữ dội hoặc khó chữa và nôn do hóa trị liệu: Thuốc đối kháng 5-HT3, thuốc đối kháng thụ thể neurokinin-1 (ví dụ: aprepitant)
Chỉ nên dùng các thuốc theo đường tĩnh mạch hoặc dưới lưới trên những bệnh nhân nôn liên tục.
Đối với nôn do tâm lý, trấn an cho thấy nhận thức về cảm giác khó chịu của bệnh nhân và mong muốn làm điều gì đó để làm giảm các triệu chứng, bất kể nguyên nhân nào. Cần phải tránh những bình luận như "không có vấn đề gì cả" hoặc "vấn đề chỉ là cảm xúc thôi". Có thể thử điều trị triệu chứng trong thời gian ngắn bằng thuốc chống nôn. Nếu xử trí trong thời gian dài là cần thiết, điều trị hỗ trợ, đi khám thường xuyên có thể giúp giải quyết vấn đề bên trong.
Những điểm chính
Nhiều đợt buồn nôn và nôn có nguyên nhân rõ ràng và khám không phát hiện bất thường và chỉ cần điều trị triệu chứng.
Hãy cảnh giác với các dấu hiệu của đau bụng cấp tính hoặc tình trạng bất thường đáng kể ở nội sọ.
Luôn xem xét việc có thai hay không ở nữ giới trong độ tuổi sinh nở.