Chuột rút (dấu hiệu charley horse) là sự co rút đột ngột, ngắn, tự động, và gây đau của một cơ hoặc một nhóm cơ. Chuột rút thường xảy ra ở những người khỏe mạnh (thường là người trung niên và người cao tuổi), đôi khi xảy ra trong lúc nghỉ ngơi, nhưng đặc biệt là trong hoặc sau khi tập thể dục hoặc vào ban đêm (kể cả khi ngủ). Chuột rút ở chân vào ban đêm thường xảy ra ở bắp chân và khiến bàn chân và các ngón chân bị cong, nhưng cũng có thể xảy ra chuột rút ở các nhóm cơ khác.
Các rối loạn khác có thể giống chuột rút:
Loạn trương lực cơ có thể gây co thắt cơ, nhưng các triệu chứng thường kéo dài hơn, tái diễn và liên quan đến các cơ khác với những cơ bị ảnh hưởng trong chuột rút chân điển hình (ví dụ như cổ, tay, mặt, cơ khắp cơ thể).
Cơn Tetany có thể gây co thắt cơ, nhưng cơn co thắt thường kéo dài hơn (thường kèm những cơn co xoắn cơ ngắn); cơn thường xuất hiện cả hai bên và lan tỏa, nhưng cũng có thể chỉ xảy ra đơn độc ở khu vực khớp bàn tay, bàn chân.
Tình trạng thiếu máu cục bộ cơ khi gắng sức ở những bệnh nhân mắc bệnh động mạch ngoại biên (đau cách hồi) có thể gây đau bắp chân, nhưng cơn đau này là do lưu lượng máu đến cơ không đủ và cơ không co lại như khi bị chuột rút.
Cơn hoang tưởng chuột rút là cảm giác bị chuột rút khi không co cơ hoặc thiếu máu cục bộ.
Chuột rút dễ xảy ra hơn khi mọi người thực hiện các hoạt động liên quan đến các cơ ít được sử dụng (ví dụ: thực hiện một nhiệm vụ thể chất hoặc bài tập chưa từng thực hiện trước đây).
Căn nguyên của chuột rút
Các loại chuột rút chân phổ biến nhất là:
Chuột rút nguyên phát lành tính (chuột rút chân không có nguyên nhân, điển hình vào ban đêm)
Chuột rút liên quan tới tập luyện (chuột rút trong hoặc ngay sau khi tập luyện)
Mặc dù hầu hết mọi người đôi khi bị chuột rút, nhưng một số yếu tố làm tăng nguy cơ và độ nặng của chuột rút. Chúng bao gồm:
Cơ vùng bắp chân bị bó chặt (ví dụ, do thiếu co duỗi chân, bất động, hoặc đôi khi phù chi dưới mạn tính)
Mất nước
Các bất thường về điện giải (ví dụ: nồng độ kali hoặc magiê thấp)
Rối loạn thần kinh hoặc rối loạn chuyển hóa
Loại bỏ một lượng lớn dịch trong quá trình lọc máu ở bệnh nhân mắc bệnh thận giai đoạn cuối
Một số loại thuốc
Ngoài ra, một số chất độc có thể gây chuột rút cơ.
Một số loại thuốc, rối loạn và các tình trạng khác liên quan đến chuột rút cơ bắp
Nguyên nhân | Những phát hiện gợi ý | Tiếp cận chẩn đoán* |
|---|---|---|
Thuốc và chất gây nghiện | ||
Sử dụng thuốc: Thuốc chẹn thụ thể angiotensin II, cisplatin, thuốc lợi tiểu, donepezil, thuốc có tác dụng chủ vận beta-adrenergic (bao gồm thuốc giãn phế quản và một số thuốc chẹn beta), lovastatin, thuốc tránh thai đường uống, pyrazinamide, raloxifene, chất kích thích (ví dụ: amphetamine, caffeine, cocaine, ephedrine, nicotine, pseudoephedrine), teriparatide, tolcapone, vincristine Hội chứng cai: Rượu, thuốc barbiturate, thuốc benzodiazepine, thuốc an thần-thuốc ngủ | Ở những bệnh nhân đang dùng thuốc hoặc thuốc phiện là nguyên nhân gây bệnh | Chỉ cần hỏi tiền sử và khám thực thể, đôi khi phải ngừng thuốc nghi ngờ |
Rối loạn và các tình trạng khác | ||
Chuột rút chân nguyên phát lành tính | Chuột rút tự phát và không rõ nguyên nhân, thường ở cơ bắp và vào ban đêm Thường thì cơ bắp chân co cứng | Chỉ tiền sử và khám thực thể |
chuột rút liên quan tập luyện | Chuột rút các cơ trong khi tập luyện hoặc trong vài giờ sau khi tập luyện | Chỉ tiền sử và khám thực thể |
Giảm thể tích dịch ngoại bào và/hoặc bất thường về điện giải (ví dụ: canxi ion hóa, kali hoặc magiê trong huyết thanh thấp) | Đôi khi ra mồ hôi quá nhiều, nôn, tiêu chảy, sử dụng thuốc lợi tiểu, dấu hiệu của mất nước Đôi khi xảy ra trong hoặc sau khi chạy thận nhân tạo hoặc trong thời kỳ cuối thai kỳ (có thể liên quan đến lượng magiê trong cơ thể thấp) | Xét nghiệm kali, magie và canxi ion hóa trong huyết thanh |
Rối loạn ảnh hưởng đến chức năng chuyển hóa cơ (ví dụ: rối loạn sử dụng rượu, suy giáp) | Rối loạn sử dụng rượu: tiền sử uống quá mức; đôi khi cổ trướng, tuyến vú quá phát ở nam, sao mạch, teo tinh hoàn Suy giáp: Không chịu được lạnh, táo bón, suy nhược, phản xạ chậm chạp | Rối loạn sử dụng rượu: Chỉ tiền sử và khám thực thể Suy giáp: Xét nghiệm chức năng tuyến giáp |
Bất thường xương khớp | Cơ bắp chân co cứng, tiền sử ngồi lâu Rối loạn về cấu trúc (ví dụ: bàn chân bẹt, đầu gối cong lại) | Chỉ tiền sử và khám thực thể |
Bệnh cơ | Yếu, mất cảm giác, đau và/hoặc giảm phản xạ ở dây thần kinh ngoại biên, đám rối thần kinh hoặc rễ thần kinh Giật bó cơ Trong bệnh thần kinh vận động, tình trạng yếu bắt đầu ở một tay hoặc một chân liên quan đến phản xạ giảm hoặc phản xạ tăng | Thường là điện cơ, đánh giá khả năng dẫn truyền thần kinh, và/hoặc chụp MRI tủy sống |
* Khám lâm sàng luôn được thực hiện nhưng chỉ được nhắc đến trong cột này khi việc đó có thể là phương tiện chẩn đoán duy nhất. | ||
EMG = điện cơ. | ||
Đánh giá chuột rút
Đánh giá tập trung vào việc phát hiện những gì có thể điều trị được.
Chuột rút phải được phân biệt với đau cách hồi và loạn trương lực cơ; thông thường chỉ cần đánh giá lâm sàng là đủ.
Lịch sử
Bệnh sử hiện tại cần mô tả chi tiết triệu chứng chuột rút, bao gồm thời gian, tần suất, vị trí, các yếu tố khởi phát và các triệu chứng liên quan. Các triệu chứng có thể liên quan đến bệnh lý thần kinh hoặc bệnh lý cơ bao gồm cứng cơ, yếu, đau và mất cảm giác. Cần chú ý tới các yếu tố có thể góp phần làm mất nước hoặc rối loạn điện giải hoặc dịch trong cơ thể (nôn mửa, tiêu chảy, tập luyện và đổ mồ hôi quá nhiều, mới lọc máu, sử dụng lợi tiểu, mang thai).
Đánh giá toàn diện nhằm tìm kiếm các triệu chứng của các bệnh lý căn nguyên, bao gồm:
Vô kinh hoặc kinh nguyệt không đều: Chuột rút liên quan thai nghén
Không chịu được lạnh kèm theo tăng cân và thay đổi da: Suy giáp
Yếu: Rối loạn thần kinh
Đau hoặc mất cảm giác: Bệnh thần kinh ngoại vi hoặc là bệnh lý rễ thần kinh
Tiền sử cần phát hiện bất kỳ bệnh lý nào có thể gây chuột rút. Khai thác toàn bộ lịch sử sử dụng thuốc và các chất kích thích khác (ví dụ: rượu).
Khám thực thể
Khám tổng quát nên bao gồm kiểm tra da, tìm kiếm các dấu hiệu của rối loạn sử dụng rượu, phù không ấn lõm hoặc rụng lông mày (gợi ý suy giáp) và những thay đổi về độ ẩm hoặc độ căng của da. Tiến hành khám thần kinh, bao gồm các phản xạ gân sâu.
Mạch và huyết áp được đo ở tất cả các chi. Mạch yếu hoặc tỷ lệ huyết áp cổ chân: cánh tay thấp ở chi bị ảnh hưởng có thể chỉ ra tình trạng thiếu máu cục bộ có thể dẫn đến đau cách hồi.
Các dấu hiệu cảnh báo
Ở những bệnh nhân bị chuột rút cơ bắp, những dấu hiệu sau đây cần quan tâm đặc biệt:
Chuột rút tại chi trên hoặc cơ thân mình
Tăng phản xạ hoặc giảm phản xạ
Yếu cơ
Giật bó cơ
Dấu hiệu của rối loạn sử dụng rượu
Giảm thể tích máu
Đau hoặc mất cảm giác trong khu vực chi phối của một dây thần kinh ngoại vi, một đám rối thần kinh, hoặc một rễ thần kinh
Giải thích các dấu hiệu
Các cơn chuột rút khu trú gợi ý chẩn đoán chuột rút chân nguyên phát lành tính, chuột rút cơ liên quan tập luyện, các bất thường hệ cơ xương khớp, các nguyên nhân thuộc hệ thần kinh ngoại vi, hoặc bệnh lý thoái hóa sớm có thể không đối xứng, chẳng hạn như bệnh lý nơ-ron vận động.
Giảm phản xạ khu trú gợi ý một bệnh lý thần kinh ngoại vi, bệnh lý đám rối hoặc bệnh rễ thần kinh.
Ở những bệnh nhân bị chuột rút lan tỏa (đặc biệt là những người run rẩy), tăng phản xạ gợi ý nguyên nhân toàn thân (ví dụ: hạ canxi máu ion hóa; đôi khi rối loạn sử dụng rượu, rối loạn thần kinh vận động hoặc do thuốc, mặc dù ảnh hưởng lên phản xạ gân sâu có thể khác nhau tùy theo thuốc). Giảm phản xạ toàn thân có thể gợi ý tình trạng suy giáp và đôi khi là rối loạn sử dụng rượu, nhưng cũng có thể là dấu hiệu bình thường, đặc biệt là ở bệnh nhân cao tuổi.
Kết quả khám bình thường và tiền sử tương thích cho thấy có thể bị chuột rút chân lành tính vô căn hoặc chuột rút cơ liên quan đến tập thể dục.
Xét nghiệm
Xét nghiệm được chỉ định dựa vào các triệu chứng lâm sàng bất thường. Không có xét nghiệm nào được thực hiện thường quy.
Nên đo đường huyết, xét nghiệm chức năng thận và nồng độ điện giải, bao gồm canxi và magiê nếu bệnh nhân bị chuột rút lan tỏa không rõ nguyên nhân, đặc biệt nếu có biểu hiện tăng phản xạ.
Đo canxi ion hóa và khí động mạch (ABG) để xác nhận kiềm hô hấp nếu bệnh nhân bị tetany.
Điện cơ được thực hiện nếu liệt các cơ bị chuột rút.
Chụp MRI não và thường là tủy sống được thực hiện nếu yếu cơ hoặc các dấu hiệu thần kinh cho thấy hệ thần kinh trung ương có thương tổn.
Điều trị chuột rút
Kéo giãn
Điều trị các bệnh lý căn nguyên nếu chẩn đoán xác định được.
Nếu xuất hiện chuột rút, kéo giãn các cơ bị ảnh hưởng thường làm giảm bớt chuột rút. Ví dụ, để làm giảm co cứng cơ bắp chân, bệnh nhân có thể sử dụng bàn tay của họ để kéo các ngón chân và chân lên phía trên (gập chân về phía mu bàn chân).
Chườm nóng (ví dụ: sử dụng khăn ấm hoặc đệm sưởi, tắm nước ấm hoặc tắm vòi sen) hoặc chườm lạnh (ví dụ, xoa bóp vùng cơ bị ảnh hưởng bằng nước đá) có thể giúp giảm đau.
Phòng ngừa chuột rút
Các biện pháp phòng ngừa chuột rút bao gồm:
Duỗi cơ nhẹ nhàng trước khi tập luyện hoặc đi ngủ
Uống nhiều nước (đặc biệt là đồ uống có chứa kali) sau khi tập thể dục
Không tiêu thụ chất kích thích (ví dụ: caffeine, nicotin, ephedrine, pseudoephedrine)
Không hút thuốc
Kéo căng cơ dạ dày (kéo dài của người chạy bộ) thường hữu ích. Đứng một chân về phía trước và uốn cong gối, chân sau thẳng gối, giống với tư thế chuẩn bị lao về phía trước. Tay có thể được đặt trên tường để giữ cân bằng. Cả hai gót chân vẫn đặt trên sàn. Đầu gối của chân trước được gấp nhiều hơn cho đến khi một cảm giác căng được cảm nhận dọc theo mặt sau của chân kia. Khoảng cách giữa 2 bàn chân càng lớn và đầu gối phía trước càng cong thì độ giãn càng lớn. Mỗi lần duỗi trong 30 giây và lặp lại 5 lần. Lặp lại kéo giãn ở chân bên kia.
Không nên dùng thuốc để phòng ngừa chuột rút. Mặc dù một số loại thuốc đã được sử dụng phổ biến (ví dụ: thuốc bổ sung canxi, quinine, magie, benzodiazepin), nhưng hầu hết đều không chứng minh được hiệu quả. Quinine có hiệu quả trong một số thử nghiệm nhưng không được khuyến nghị vì thỉnh thoảng có tác dụng bất lợi nghiêm trọng (ví dụ: loạn nhịp tim, giảm tiểu cầu, xuất huyết giảm tiểu cầu huyết khối [TTP] và hội chứng tan máu-ure huyết [HUS], phản ứng dị ứng nặng [1]). Mexiletine đôi khi có tác dụng (2]) nhưng lại có liên quan đến các tác dụng bất lợi (buồn nôn, nôn, ợ nóng, chóng mặt, run và có thể co giật), khiến tỷ lệ nguy cơ-lợi ích của thuốc này vẫn chưa rõ ràng.
Tài liệu tham khảo về phòng ngừa
1. El-Tawil S, Al Musa T, Haseeb Valli H, et al: Quinine for muscle cramps. Cochrane Database Syst Rev Apr 5 (4):CD005044, 2015 doi: 10.1002/14651858.CD005044.pub3
2. Kuwabara S, Misawa S, Tamura N, et al: The effects of mexiletine on excitability properties of human median motor axons. Clin Neurophysiol 116 (2):284–289, 2015 doi: 10.1016/j.clinph.2004.08.014
Những điểm chính
Chuột rút chân là triệu chứng thường gặp.
Các nguyên nhân phổ biến nhất là chuột rút chân nguyên phát lành tính và chứng chuột rút liên quan tập luyện.
Chuột rút phải được phân biệt với đau cách hồi và loạn trương lực cơ; thông thường chỉ cần đánh giá lâm sàng là đủ.
Kéo giãn có thể giúp làm giảm và ngăn ngừa chuột rút.
Thuốc thường không được khuyến nghị.
