Chọc dịch não tủy được dùng để:
Đánh giá áp lực nội sọ và thành phần dịch não tủy (CSF) (xem bảng Các bất thường về dịch não tủy trong các rối loạn khác nhau)
Giảm áp lực nội sọ về mặt điều trị (ví dụ: tăng áp lực nội sọ vô căn hoặc não úng thủy thể áp lực bình thường); cũng có thể được thực hiện như một xét nghiệm để phát hiện não úng thủy thể áp lực bình thường
Tiêm thuốc nội tủy hoặc thuốc cản quang để chụp tủy
Các bất thường về dịch não tủy trong các rối loạn khác nhau
Điều kiện | Áp lực* | Bạch cầu/microL* | Loại tế bào ưu thế | Glucose | Protein* |
|---|---|---|---|---|---|
Bình thường | 100-200 mm H2O | 0–3 | L | 50-100 mg/dL (2,78-5,55 mmol/L) | 20–45 mg/dL (200–450 g/L) |
↑ | 100–10.000 | PMN | ↓ | > 100 mg/dL (> 1 g/L)† | |
Viêm màng não bán cấp và mạn tính (ví dụ, do lao, nhiễm Cryptococcus, sarcoidosis, bệnh bạch cầu hoặc ung thư biểu mô) | Bình thường hoặc ↑ | 100–700 | L | ↓ | ↑ |
Viêm màng não do giang mai cấp tính | Bình thường hoặc ↑ | 25–2000 | L | N | ↑ |
Giang mai thần kinh | Bình thường hoặc ↑ | 15–2000 | L | N | ↑ |
Viêm não tự miễn | N | Bình thường hoặc ↑ | L | N | Bình thường hoặc ↑ |
Bệnh Lyme trong CSF | Bình thường hoặc ↑ | 0–500 | L | N | Bình thường hoặc ↑ |
Bình thường hoặc ↑ | 0–1000 | L | N | ↑ | |
Nhiễm virus | Bình thường hoặc ↑ | 100–2000 | L | N | Bình thường hoặc ↑ |
↑ | N | L | N | Bình thường hoặc ↓ | |
↑ | Có máu | RBC | N | ↑ | |
Huyết khối trong não | Bình thường hoặc ↑ | 0–100 | L | N | Bình thường hoặc ↑ |
N | 0–50 | L | N | Bình thường hoặc ↑ | |
N | 0–50 | L | N | Bình thường hoặc ↑ | |
N | 0–100 | L | N | > 100 mg/dL (> 1 g/L) | |
Bệnh não do ngộ độc chì | ↑ | ↑ | L | N | ↑ |
* Các số liệu về áp suất, số lượng tế bào và protein là những con số gần đúng; ngoại lệ là phổ biến. Tương tự, PMN có thể chiếm ưu thế trong các bệnh lý đặc trưng bởi đáp ứng tăng tế bào lympho, đặc biệt là trong giai đoạn sớm của viêm màng não do virus hoặc viêm màng não do lao. Sự thay đổi về glucose ít biến đổi và đáng tin cậy hơn. | |||||
† Có tới 14% số bệnh nhân có thể có nồng độ protein trong dịch não tủy < 100 mg/dL (< 1 g/L) trong mẫu chọc dịch não tủy ban đầu. | |||||
CNS = hệ thần kinh trung ương; L = bạch cầu lympho; N = bình thường; PMN = bạch cầu đa nhân; ↑= tăng; ↓= giảm. | |||||
Chống chỉ định tương đối bao gồm:
Nhiễm trùng tại vị trí chọc kim
Bệnh lý chảy máu có tính di truyền
Tăng áp lực nội sọ do khối choán chỗ nội sọ, gây tắc nghẽn lưu thông CSF (ví dụ do hẹp cống não hoặc dị dạng Chiari I) hoặc tắc mạch não tủy (ví dụ do khối u đè ép)
Nếu có phù gai thị hoặc các khiếm khuyết thần kinh khu trú, cần chụp CT hoặc chụp MRI trước khi chọc dò tủy sống để loại trừ khối u có thể gây thoát vị tiểu não hoặc thoát vị xuyên lều.
Thủ thuật chọc dò tủy sống
Khi thực hiện thủ thuật này, bệnh nhân thường ở tư thế nằm nghiêng về bên trái. Bệnh nhân ở tư thế nằm nghiêng trái,được yêu cầu ôm đầu gối và gập lưng càng nhiều càng tốt. Người phụ làm thủ thuật phải giữ cố định nếu bệnh nhân không thể duy trì tư thế này, hoặc cột sống có thể bị uốn cong tốt hơn bằng cách yêu cầu bệnh nhân, đặc biệt là bệnh nhân béo phì, ngồi bên cạnh giường và cúi người về phía trước qua một bàn đặt trên giường.
Làm sạch bằng cồn i-ốt một vùng có đường kính 20 cm, sau đó lau bằng cồn để loại bỏ i-ốt và ngăn chặn sự xâm nhập của nó vào khoang dưới nhện. Kim chọc dò tủy sống thắt lưng có nòng được đưa vào khoảng gian giữa L3-to-L4 hoặc L4-to-L5 (lỗ gai L4 thường nằm trên một đường giữa mào chậu sau-trên); kim nhắm tập trung về phía rốn của bệnh nhân và nếu bệnh nhân nằm ngửa thì luôn giữ song song với sàn. Khi vào được khoảng dưới nhện thường có cảm giác hẫng ở tay; rút nòng kim chọc dịch để dịch não tủy chảy ra ngoài.
Áp lực dịch não tủy được đo bằng áp kế; 4 ống mỗi ống chứa khoảng 2 đến 10 mL CSF để xét nghiệm. Chỗ chọc kim được dán băng dính vô trùng.
Hiện tượng đau đầu sau chọc dò tủy sống xảy ra ở khoảng 10% bệnh nhân.
Chọc dịch não tủy
Chọc dịch não tủy ở thắt lưng được thực hiện khi bệnh nhân ở tư thế nằm nghiêng và kim chọc dịch não tủy ở thắt lưng được chọc vào khe giữa đốt sống L3 và L4. |
Màu CSF
Dịch não tủy bình thường trong và không màu; Nếu có ≥ 300 tế bào/microL sẽ gây màu ám khói hoặc đục.
Dịch lẫn máu có thể do chọc chạm ven (đâm kim vào quá xa, vào xoang tĩnh mạch dọc theo trước ống tủy sống) hoặc xuất huyết dưới nhện. Phân biệt chạm ven khi chọc dò bằng
Dịch não tủy dần dần trong giữa ống thứ nhất và ống thứ tư (xác nhận bằng cách giảm số lượng hồng cầu [RBC])
Không có xanthochromia (dịch não tủy màu vàng do hồng cầu ly giải) trong một mẫu ly tâm
Hồng cầu tươi, không gai
Với xuất huyết dưới nhện, CSF lẫn máu đều trong suốt quá trình lấy bệnh phẩm; xanthochromia thường xuất hiện sau khi đột quỵ vài giờ; hồng cầu thường già hơn và có khía. Dịch màu vàng nhạt cũng có thể là do nhiễm sắc thể già, vàng da nặng hoặc tăng protein (> 100 mg/dL [> 1 g/L]).
Số tế bào, nồng độ glucose và protein của CSF
Số lượng tế bào, sự biệt hóa, nồng độ glucose và protein hỗ trợ chẩn đoán nhiều bệnh lý thần kinh (xem bảng Bất thường dịch não tủy trong một số rối loạn).
Thông thường, tỷ lệ glucose trong CSF/máu là khoảng 0,6, và ngoại trừ hạ đường huyết trầm trọng, glucose CSF thường (> 50 mg/dL (> 2,78 mmol/L). Nồng độ glucose rất thấp có thể là dấu hiệu đáng ngại của tình trạng tiêu thụ tế bào ung thư (ví dụ: ung thư di căn toàn thân) hoặc nhiễm trùng.
Tăng protein dịch não tủy (> 50 mg/dL [500 mg/L]) là chỉ số nhạy cảm nhưng không đặc hiệu của bệnh; protein tăng lên > 500 mg/dL trong viêm màng não mủ, viêm màng não do lao (TB) tiến triển, tắc nghẽn hoàn toàn do khối u tủy sống hoặc chỗ chọc kim có máu. Các xét nghiệm đặc biệt về globulin (bình thường < 15%) và hỗ trợ chuỗi oligoclone trong chẩn đoán rối loạn mất myelin như là bệnh đa xơ cứng. Các globulin miễn dịch trong CSF, thường là IgG, có thể được xác định bằng phương pháp immunoblotting hoặc immunofixation, trong đó các globulin miễn dịch này được phân tách bằng điện di và sau đó được nhuộm cùng với các kháng thể. Ngoài ra, đo độ đục có thể được sử dụng để định lượng protein và globulin miễn dịch trong dịch não tủy và huyết thanh, do đó cho phép tính toán các tỷ lệ hữu ích trong chẩn đoán các rối loạn tự miễn ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương (CNS), chẳng hạn như bệnh đa xơ cứng. Trong đo độ đục, nồng độ protein được xác định bằng cách đo cường độ ánh sáng truyền qua CSF hoặc qua huyết thanh. Định lượng bằng phương pháp đo độ đục cũng có thể phát hiện chuỗi nhẹ kappa tự do (kFLC), thường là một chỉ số liên quan đến huyết thanh; xét nghiệm kFLC là một phương pháp thay thế cho xét nghiệm dải oligoclonal phức tạp hơn trong chẩn đoán bệnh đa xơ cứng (1, 2).
Nhuộm, xét nghiệm, và nuôi cấy CSF
Nếu nghi ngờ nhiễm trùng, lắng đọng dịch não tủy được chỉ định:
Vi khuẩn (Nhuộm gram)
Trực khuẩn Mycobacterium tuberculosis (nhuộm kháng axit hoặc miễn dịch huỳnh quang)
Loài Cryptococcus (mực Ấn Độ)
Lượng dịch lớn hơn (10mL) làm tăng khả năng phát hiện mầm bệnh, đặc biệt là vi khuẩn kháng acid và một số loại nấm, khi nhuộm và nuôi cấy. Trong viêm màng não mô cầu hoặc giảm bạch cầu nặng, protein CSF có thể quá thấp để vi khuẩn bám vào lớp thủy tinh trong quá trình nhuộm Gram, tạo ra kết quả âm tính giả. Trộn một giọt huyết thanh vô trùng với mẫu CSF để ngăn cản vấn đề này. Khi nghi ngờ bị viêm não-màng não xuất huyết, cần sử dụng phương pháp soi tươi để tìm amip. Trong những trường hợp đặc biệt, chẳng hạn như u lympho CNS, khối lượng dịch não tủy lớn hơn sẽ được lấy để đếm tế bào dòng chảy.
Các xét nghiệm đông máu và phản ứng cố định hạt latex có thể cho phép nhận diện vi khuẩn nhanh chóng, đặc biệt khi nhuộm và nuổi cấy âm tính (ví dụ trong viêm màng não mất giai đoạn đầu). CSF nên được cấy trong môi trường yếm khí và có hiếu khí để tìm vi khuẩn kháng acid và nấm.
Ngoại trừ enterovirus, hiếm khi phân lập được virus từ CSF. Các bảng kháng thể virus có sẵn.
Các xét nghiệm VDRL (VIRL) và xét nghiệm kháng nguyên cryptococcus thường được thực hiện thường quy. Ngày càng có nhiều xét nghiệm phản ứng chuỗi polymerase (PCR) để tìm vi rút herpes simplex và các mầm bệnh thần kinh trung ương khác.
Có thể thực hiện các xét nghiệm dịch não tủy chuyên biệt; các xét nghiệm này bao gồm các xét nghiệm tìm kháng thể đặc hiệu trong các bệnh lý khác nhau, chẳng hạn như viêm não tự miễn (3). Các bệnh não tự miễn là các rối loạn ở não qua trung gian kháng thể nhắm đích các kháng nguyên thần kinh đặc hiệu.
Tài liệu tham khảo
1. Hegen H, Arrambide G, Gnanapavan S, et al. Cerebrospinal fluid kappa free light chains for the diagnosis of multiple sclerosis: A consensus statement. Mult Scler 2023;29(2):182-195. doi:10.1177/13524585221134217
2. Hegen H, Walde J, Berek K, et al. Cerebrospinal fluid kappa free light chains for the diagnosis of multiple sclerosis: A systematic review and meta-analysis. Mult Scler 2023;29(2):169-181. doi:10.1177/13524585221134213
3. Lancaster E. The Diagnosis and Treatment of Autoimmune Encephalitis. J Clin Neurol 2016;12(1):1-13. doi:10.3988/jcn.2016.12.1.1
