Say nắng là tình trạng tăng thân nhiệt kèm theo phản ứng viêm toàn thân gây rối loạn chức năng nhiều cơ quan có thể dẫn đến tử vong. Các đặc điểm xác định bao gồm nhiệt độ > 40° C và trạng thái tinh thần thay đổi; có thể không đổ mồ hôi hoặc có đổ mồ hôi. Chẩn đoán là lâm sàng. Phương pháp điều trị bao gồm làm mát nhanh, hồi sức bằng dịch truyền theo đường tĩnh mạch và hỗ trợ khi cần thiết cho tình trạng rối loạn chức năng cơ quan.
Sốc nhiệt xảy ra khi các cơ chế bù trừ để giải nhiệt thất bại và nhiệt độ trung tâm tăng đáng kể. Các cytokine gây viêm được kích hoạt và rối loạn chức năng đa cơ quan có thể phát sinh. Rối loạn chức năng cơ quan có thể xảy ra ở hệ thần kinh trung ương (CNS), cơ xương (globin cơ niệu kịch phát), gan, thận, phổi (hội chứng suy hô hấp cấp tính) và tim. Tăng kali máu và hạ đường huyết có thể xảy ra. Các yếu tố đông máu được kích hoạt, đôi khi gây ra đông máu rải rác nội mạch -DIC.
Say nắng đôi khi được chia thành 2 biến thể (1), mặc dù mức độ hữu ích của cách phân loại này còn gây tranh cãi (xem bảng Một số điểm khác biệt giữa say nắng cổ điển và say nắng gắng sức):
Cổ điển
Gắng sức
Say nắng theo phân loại kinh điển này phát triển sau 2 tới 3 ngày tiếp xúc với nóng. Tình trạng này thường xảy ra trong những đợt nắng nóng mùa hè, đặc biệt là ở người cao tuổi, ít vận động, không có điều hòa và thường hạn chế uống nước. Tình trạng này có thể xảy ra nhanh chóng ở trẻ sơ sinh hoặc trẻ em bị bỏ lại trong xe hơi nóng, đặc biệt là khi cửa sổ đóng kín. Những quần thể dễ bị tổn thương khác bao gồm người mang thai và người béo phì. Tất cả các nhóm này đều thiếu cơ chế điều hòa nhiệt độ mạnh mẽ (1).
Sốc nhiệt do gắng sức xảy ra đột ngột hơn và ảnh hưởng đến những người khỏe mạnh, năng động (ví dụ: vận động viên, tân binh, công nhân nhà máy) thường xuyên hoạt động gắng sức hoặc làm việc trong thời tiết nóng (2, 3, 4). Đó là một nguyên nhân phổ biến gây tử vong ở các vận động viên trẻ. Hoạt động gắng sức trong môi trường nóng sẽ gây ra lượng nhiệt lớn đột ngột, vượt quá cơ chế mất nhiệt sinh lý. Globin cơ niệu kịch phát là phổ biến; tổn thương thận cấp tính và rối loạn đông máu có nhiều khả năng xảy ra và nặng hơn. Mệt mỏi vì nóng có thể chuyển sang say nắng vì bệnh nhiệt tiến triển và được đặc trưng bởi sự suy giảm tình trạng tinh thần và chức năng thần kinh.
Một số khác biệt giữa say nắng kinh điển và say nắng khi gắng sức
Đặc trưng | Say nắng cổ điển | Say nắng khi gắng sức |
|---|---|---|
Khởi phát | 2-3 ngày | Vài giờ |
Đối tượng thường bị ảnh hưởng | Người cao tuổi, ít vận động; trẻ nhỏ; những người có bệnh lý | Những người hoạt động lành mạnh (ví dụ như vận động viên, quân đội, công nhân nhà máy) |
Các yếu tố nguy cơ | Không có điều hòa không khí trong những đợt nóng mùa hè Hạn chế tiếp cận với dịch | Tăng gắng sức, đặc biệt là không làm quen với khí hậu |
Da | Thường nóng và khô nhưng đôi khi ẩm do vã mồ hôi | Thường ẩm, vã mồ hôi |
Sốc nhiệt có thể xảy ra sau khi sử dụng thuốc hoặc chất kích thích (ví dụ: cocaine, phencyclidine [PCP], amphetamine), thuốc ức chế monoamine oxidase hoặc thuốc kháng cholinergic (ví dụ: thuốc kháng histamine, thuốc kháng muscarinic) gây ra tình trạng tăng chuyển hóa hoặc làm suy giảm khả năng đổ mồ hôi. Thông thường, cần phải quá liều, nhưng sự vận động và điều kiện môi trường có thể là yếu tố thúc đẩy.
(Xem thêm Tổng quan về Bệnh nhiệt.)
Tài liệu tham khảo
1. Sorensen C, Hess J. Treatment and Prevention of Heat-Related Illness. N Engl J Med. 2022;387(15):1404-1413. doi:10.1056/NEJMcp2210623
2. Casa DJ, DeMartini JK, Bergeron MF, et al. National Athletic Trainers' Association Position Statement: Exertional Heat Illnesses [published correction appears in J Athl Train. Tháng 4 năm 2017;52(4):401. doi: 10.4085/1062-6050-52.4.07.]. J Athl Train. 2015;50(9):986-1000. doi:10.4085/1062-6050-50.9.07
3. Yankelson L, Sadeh B, Gershovitz L, et al. Life-threatening events during endurance sports: is heat stroke more prevalent than arrhythmic death?. J Am Coll Cardiol. 2014;64(5):463-469. doi:10.1016/j.jacc.2014.05.025
4. Gamage PJ, Fortington LV, Finch CF. Epidemiology of exertional heat illnesses in organised sports: A systematic review. J Sci Med Sport. 2020;23(8):701-709. doi:10.1016/j.jsams.2020.02.008
Các triệu chứng và dấu hiệu của say nắng
Dấu hiệu xác nhận gồm rối loạn chức năng thần kinh trung ương, từ nhầm lẫn hoặc hành vi kỳ quặc đến mê sảng, co giật và hôn mê của say nắng. Mất điều hòa vận động có thể là biểu hiện sớm. Nhịp tim nhanh, ngay cả khi bệnh nhân nằm và triệu chứng thở nhanh thường gặp. Vã mồ hôi là triệu chứng có thể có hoặc không. Nhiệt độ trung tâm là > 40°C.
Chẩn đoán say nắng
Tiền sử và khám thực thể, bao gồm đo nhiệt độ lõi (thường là nhiệt độ trực tràng)
Xét nghiệm để phát hiện rối loạn chức năng cơ quan
Chẩn đoán thường rõ ràng từ tiền sử gắng sức và mức độ nóng của môi trường (1). Chẩn đoán phân biệt say nóng với sự kiệt sức vì nhiệt bởi sự xuất hiện của các triệu chứng sau:
Rối loạn chức năng thần kinh trung ương
Nhiệt độ > 40°C
Khi chẩn đoán say nắng không rõ ràng hoặc có thay đổi về trạng thái tinh thần nhưng nhiệt độ cơ thể < 40°C, cần xem xét các rối loạn khác có thể gây rối loạn chức năng hệ thần kinh trung ương và tăng thân nhiệt. Bệnh lý cột sống nghiêm trọng bao gồm:
Nhiễm trùng cấp tính (ví dụ như nhiễm khuẩn huyết, sốt rét, viêm màng não, hội chứng sốc nhiễm độc)
Thuốc và chất gây nghiện
Căng trương lực ác tính
Trạng thái động kinh (interictal)
Đột quỵ
Bão giáp
Xét nghiệm bao gồm công thức máu, PT, PTT, điện giải đồ, BUN, creatinine, Ca, CK, và sơ bộ về gan để đánh giá chức năng của cơ quan. Đặt sonde tiểu để lấy nước tiểu, kiểm tra hồng cầu niệu bằng que thử, và để theo dõi lượng nước tiểu. Các xét nghiệm để phát hiện myoglobin là không cần thiết. Nếu một mẫu nước tiểu không chứa RBC nhưng có phản ứng dương tính với máu và nếu CK huyết thanh tăng cao, thì có khả năng là myoglobin niệu. Sàng lọc ma túy trong nước tiểu có thể hữu ích. Theo dõi liên tục nhiệt độ trung tâm, thông thường là tại trực tràng, thực quản hoặc bàng quang.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1. Roberts WO, Armstrong LE, Sawka MN, et al. ACSM Expert Consensus Statement on Exertional Heat Illness: Recognition, Management, and Return to Activity. Curr Sports Med Rep. 2023;22(4):134-149. Xuất bản ngày 1 tháng 4 năm 2023. doi:10.1249/JSR.0000000000001058
Điều trị say nắng
Làm mát tích cực
Vận chuyển (hoặc sơ tán) đến bệnh viện
Bù dịch/điện giải tĩnh mạch
Chăm sóc hỗ trợ tích cực
Say nóng cổ điển và say nóng do gắng sức được điều trị tương tự nhau. Tầm quan trọng của việc nhận biết nhanh chóng và làm mát hiệu quả, tích cực có thể được nhấn mạnh quá mức. Mục tiêu điều trị ban đầu là hạ nhiệt độ cơ thể xuống < 39°C trong vòng 30 phút (1, 2, 3).
Kỹ thuật làm mát
Các kỹ thuật làm mát chính là
Ngâm nước lạnh
Làm mát bằng bay hơi
Ngâm mình trong nước đá hoặc nước lạnh có tỷ lệ mắc bệnh và tử vong thấp nhất và là phương pháp điều trị được lựa chọn nếu có. Các bể làm mát lớn thường được sử dụng trong các hoạt động ngoài trời như luyện tập bóng đá và các cuộc đua sức bền (4). Ở những vùng xa xôi hơn, bệnh nhân có thể được ngâm mình trong ao nước mát hoặc suối (1). Ngâm nước có thể được sử dụng ở khoa cấp cứu nếu có sẵn các thiết bị phù hợp và bệnh nhân ổn định (ví dụ, không cần đặt nội khí quản, không có cơn co giật). Tốc độ mất nhiệt trong quá trình làm mát có thể giảm bằng cách co mạch và run rẩy; có thể làm giảm run rẩy (cũng như cảm giác khó chịu khi ngâm mình trong nước đá) bằng cách dùng thuốc benzodiazepine (ví dụ: diazepam hoặc lorazepam) (4).
Làm mát bằng bay hơi cũng rất hiệu quả và có tác dụng tốt nhất nếu bệnh nhân có tuần hoàn ngoại vi đầy đủ (đòi hỏi cung lượng tim đầy đủ). Làm mát bằng bay hơi có thể được thực hiện nhanh chóng bằng cách phun nước ấm lên bệnh nhân và sử dụng quạt công nghiệp lớn (thường được bộ phận lao công sử dụng). Việc sử dụng nước ấm hoặc hơi ấm sẽ tối đa hóa chênh lệch áp suất hơi từ da đến không khí và giảm thiểu tình trạng co mạch và run. Với kỹ thuật này, hầu hết bệnh nhân say nóng có thể được hạ nhiệt trong thời gian < 60 phút. Có thể chườm khăn lạnh ướt, hoặc chườm đá hoặc túi chườm lạnh hóa học lên cổ, nách, bẹn hoặc lên bề mặt da không có lông (tức là lòng bàn tay, lòng bàn chân, má) có các mạch máu dưới da dày đặc để tăng cường làm mát, nhưng không đủ để làm mát duy nhất.
Các biện pháp làm mát bổ sung không có bằng chứng đáng kể về lợi ích bao gồm truyền dịch tĩnh mạch làm mát, rửa khoang cơ thể bằng nước muối lạnh và chườm đá trực tiếp lên da (1). Thuốc hạ sốt và dantrolene không được khuyến nghị sử dụng trong trường hợp say nắng (1, 4).
Nên dừng các biện pháp làm mát khi nhiệt độ đạt khoảng 39°C để tránh làm mát quá mức và gây hạ thân nhiệt do điều trị.
Các biện pháp khác
Các biện pháp hồi sức cần thiết nên được tiến hành trong khi thực hiện làm mát. Giải quyết tình trạng ức chế thần kinh cơ bằng đặt nội khí quản và thở máy có thể cần thiết để kiểm soát run và ngăn ngừa hít sặc ở những bệnh nhân vô tri giác. Bổ sung oxy bởi vì say nóng làm tăng nhu cầu chuyển hóa. Nên bắt đầu truyền dịch theo đường tĩnh mạch bằng dung dịch nước muối sinh lý đẳng trương để giúp giảm nhiệt độ cơ thể; có thể sử dụng dung dịch nước muối sinh lý làm mát kết hợp với các phương pháp khác nhưng không phải là liệu pháp chính trong điều trị say nắng. Thiếu dịch dao động từ mức tối thiểu (ví dụ, từ 1 đến 2 L) đến mất nước nghiêm trọng. Truyền dịch nên được bolus, đánh giá đáp ứng và sự cân thiết bolus thêm bằng cách theo dõi huyết áp, nước tiểu, và áp lực tĩnh mạch trung tâm.
Bệnh nhân cần được sơ tán hoặc vận chuyển đến bệnh viện, nhập viện vào khoa chăm sóc đặc biệt và theo dõi tình trạng rối loạn chức năng đa cơ quan, đông máu rải rác trong lòng mạch và tiêu cơ vân. Có thể cần phải lọc máu. Thuốc hạ sốt không được chỉ định vì thuốc này không điều trị được căn nguyên của vấn đề, có thể gây tổn thương gan hoặc thận và có thể làm mất tập trung và mất nguồn lực vào việc điều trị hiệu quả hơn.
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Eifling KP, Gaudio FG, Dumke C, et al. Wilderness Medical Society Clinical Practice Guidelines for the Prevention and Treatment of Heat Illness: Cập nhật năm 2024. Wilderness Environ Med. 2024;35(1_suppl):112S-127S. doi:10.1177/10806032241227924
2. Roberts WO, Armstrong LE, Sawka MN, et al. ACSM Expert Consensus Statement on Exertional Heat Illness: Recognition, Management, and Return to Activity. Curr Sports Med Rep. 2023;22(4):134-149. Xuất bản ngày 1 tháng 4 năm 2023. doi:10.1249/JSR.0000000000001058
3. Barletta JF, Palmieri TL, Toomey SA, et al. Society of Critical Care Medicine Guidelines for the Treatment of Heat Stroke. Crit Care Med. 2025;53(2):e490-e500. doi:10.1097/CCM.0000000000006551
4. Sorensen C, Hess J. Treatment and Prevention of Heat-Related Illness. N Engl J Med. 2022;387(15):1404-1413. doi:10.1056/NEJMcp2210623
Tiên lượng về say nắng
Tỷ lệ tử vong và tỷ lệ mắc bệnh đáng kể ở những bệnh nhân say nắng nhưng thay đổi rõ rệt theo tuổi, các rối loạn cơ bản, nhiệt độ tối đa và quan trọng nhất là thời gian tăng thân nhiệt và thời gian hạ nhiệt nhanh chóng.
Những điểm chính
Say nắng khác với kiệt sức vì nóng bởi sự hiện diện của rối loạn chức năng thần kinh trung ương và nhiệt độ > 40°C.
Nếu chẩn đoán say nắng không rõ ràng ở những bệnh nhân sốt, bất tỉnh hoặc nhiệt độ cơ thể < 40°, hãy cân nhắc nhiều rối loạn khác, chẳng hạn như nhiễm trùng, ngộ độc, bão giáp, đột quỵ, co giật (tương tự như cơn động kinh), hội chứng ác tính do thuốc an thần và hội chứng serotonin.
Nhận biết nhanh cơn say nắng và làm mát tích cực, hiệu quả là vô cùng quan trọng.
Tốt nhất nên sử dụng nước đá lạnh hoặc ngâm nước lạnh để làm mát nhanh chóng cho bệnh nhân.
Bệnh nhân sẽ cần theo dõi trong khoa hồi sức tích cực kèm theo điều trị hỗ trợ tích cực.
