Ngứa

Histamine là chất trung gian nổi tiếng. Nó được tổng hợp và lưu trữ trong các tế bào mast trong da và được giải phóng theo các kích thích khác nhau. Các chất trung gian khác (ví dụ như neuropeptide) có thể gây phóng thích histamin hoặc hoạt động như các chất gây ngứa, do đó giải thích lý do tại sao các thuốc chống histamine cải thiện một số trường hợp ngứa, chứ không phải tất cả. Opioid có tác dụng ngứa trung ương cũng như kích thích ngứa qua giải phóng histamine ngoại vi.

Có 4 cơ chế ngứa:

• Da liễu Tại da-Cơ chế này thường được gây ra bởi các quá trình viêm hoặc bệnh lý (ví dụ: nổi mày đay, eczema).

• Toàn thân: Cơ chế này liên quan đến các bệnh của các cơ quan khác ngoài da (ví dụ: ứ mật).

• Bệnh thần kinh: Cơ chế thần kinh liên quan đến bệnh lý hệ thần kinh trung ương hoặc hệ thần kinh ngoại vi (ví dụ, xơ cứng rải rác).

• Tâm thần: Cơ chế này có liên quan đến các tình trạng tâm thần.

Ngứa nhiều sẽ kích thích gây ra sự cào gãi, do đó có thể gây ra các tình trạng da thứ phát (viêm, dị ứng, nhiễm trùng), có thể dẫn đến ngứa nhiều hơn do phá vỡ rào cản da. Mặc dù cào gãi có thể làm giảm tạm thời cảm giác ngứa bằng cách kích hoạt các nơ-ron thần kinh ức chế, nó cũng dẫn đến sự khuếch đại ngứa ở mức độ trung ương não bộ làm trầm trọng thêm vòng xoắn, càng kích thích gãi.

Nhiều bệnh lý da gây ra ngứa. Phổ biến nhất bao gồm

• Da khô

• Viêm da dị ứng (chàm)

• Viêm da tiếp xúc

• Nhiễm nấm da

Trong bệnh lý hệ thống, ngứa có thể xảy ra có hoặc không có tổn thương da. Nếu ngứa là triệu chứng nổi bật mà không có tổn thương da, cần cân nhắc kỹ lưỡng chẩn đoán bệnh lý hệ thống và thuốc. Bệnh lý hệ thống thường ít gây ngứa hơn là các bệnh da, nhưng có một số nguyên nhân thông thường hơn bao gồm

• Phản ứng dị ứng (ví dụ như đối với thực phẩm, thuốc, côn trùng cắn)

• Ứ mật

• Bệnh thận mạn tính

Các triệu chứng ngứa ít thường gặp hơn ở bệnh lý toàn thân bao gồm cường giáp,suy giáp, tiểu đường, thiếu chất sắt, viêm da dạng herpes, và bệnh đa hồng cầu vô căn.

Thuốc có thể gây ngứa như là phản ứng dị ứng hoặc do kích hoạt trực tiếp phóng thích histamine (thường là morphine, một số chất cản quang).

Bệnh sử của bệnh hiện tại nên xác định khởi phát của triệu chứng ngứa, vị trí ban đầu, tiến triển, thời gian, các tính chất của ngứa (ví dụ như ban đêm hoặc ban ngày, ngắt quãng hoặc dai dẳng, sự biến đổi theo mùa) với bất kỳ phát ban nào. Cần thu thập tiền sử thuốc cẩn thận bao gồm cả thuốc kê đơn và thuốc không kê đơn, đặc biệt chú ý đến các loại thuốc mới bắt đầu sử dụng gần đây. Cần xem xét lại việc sử dụng chất dưỡng ẩm và các thuốc tại chỗ khác của bệnh nhân (ví dụ hydrocortisone, diphenhydramine). Tiền sử nên bao gồm bất kỳ yếu tố nào làm cho tình trạng ngứa tốt hơn hoặc tồi tệ hơn.

Đánh giá toàn diện tìm kiếm các triệu chứng của các bệnh lý nguyên nhân, bao gồm

• Khó chịu, đổ mồ hôi, giảm cân và đánh trống ngực (cường giáp)

• Trầm cảm, da khô, và tăng cân (chứng suy giáp)

• Nhức đầu, chứng rối loạn ăn uống, thưa tóc, và không thể tập thể dục (thiếu máu thiếu sắt)

• Triệu chứng chỉ điểm như sút cân, mệt mỏi, và đổ mồ hôi ban đêm (ung thư)

• Thỉnh thoảng yếu, tê, ngứa ran, và rối loạn hoặc thị lực (đa xơ cứng)

• Phân chứa mỡ, vàng da, và đau hạ sườn phải (tắc mật)

• Tần số đi tiểu, khát nước và sút cân (Bệnh tiểu đường)

Bệnh sử trước đây nên xác định được các bệnh lý căn nguyên (ví dụ như bệnh thận, bệnh lý bài xuất mật, bệnh ung thư được điều trị bằng hóa trị liệu) và trạng thái tình cảm của bệnh nhân. Tiền sử dịch tễ nên tập trung vào các thành viên trong gia đình có các triệu chứng ngứa và tổn thương da tương tự như bệnh ghẻ, chấy rận; mối quan hệ giữa ngứa với nghề nghiệp hoặc tiếp xúc với thực vật, động vật hoặc hoá chất; và lịch sử của chuyến đi gần đây.

Khám lâm sàng bắt đầu bằng việc xem xét lại sự xuất hiện lâm sàng của các triệu chứng vàng da, sút cân hoặc tăng cân, và sự mệt mỏi. Khám da kỹ lưỡng nên được thực hiện để phát hiện sự hiện diện, hình thái học, mức độ và phân bố tổn thương da. Khám ngoài da cũng nên lưu ý các dấu hiệu nhiễm trùng thứ phát (ví dụ, đỏ da, sưng, nóng, màu vàng tươi hoặc vàng mật ong).

Khám da nên lưu ý phát hiện các hạch gợi ý bệnh ung thư. Khám ổ bụng nên tập trung vào các cơ quan, khối u, và các vùng có đau (bệnh lý bài xuất mật hoặc ung thư). Khám thần kinh nên tập trung vào vùng yếu, co cứng, hoặc tê cứng (đa xơ cứng).

Những phát hiện sau đây cần được quan tâm đặc biệt:

• Triệu chứng chỉ điểm là sút cân, mệt mỏi, và đổ mồ hôi ban đêm

• Yếu vùng ngọn chi, tê hoặc ngứa ran

• Đau bụng và vàng da

• Tần suất đi tiểu, khát, và sút cân

Ngứa toàn thân xuất hiện ngay sau dùng thuốc gợi ý thuốc đó có thể là nguyên nhân gây ngứa. Ngứa cục bộ (thường có phát ban) xảy ra trong khu vực tiếp xúc với chất có thể do chất đó gây ra. Tuy nhiên, nhiều dị ứng toàn thân có thể khó xác định vì bệnh nhân thường tiêu thụ nhiều loại thực phẩm khác nhau và đã tiếp xúc với nhiều chất trước khi xuất hiện ngứa. Tương tự thế, việc xác định nguyên nhân do thuốc ở bệnh nhân dùng nhiều loại thuốc có thể gặp nhiều khó khăn. Đôi khi bệnh nhân đã dùng thuốc trong nhiều tháng hoặc thậm chí nhiều năm trước khi phát hiện ra phản ứng.

Nếu nguyên nhân không rõ ràng ngay thì sự xuất hiện và vị trí của tổn thương da có thể gợi ý chẩn đoán ( xem Bảng: Một số Nguyên nhân gây ngứa).

Ở một số ít bệnh nhân không có tổn thương da rõ ràng, nên xem xét đến bệnh lý hệ thống. Một số bệnh lý gây ngứa rõ ràng là dễ được đánh giá (ví dụ, suy thận mạn, vàng da tắc mật). Các bệnh lý hệ thống khác gây ra ngứa được gợi ý bằng các phát hiện ( xem Bảng: Một số Nguyên nhân gây ngứa). Hiếm khi, ngứa là biểu hiện đầu tiên của các bệnh lý hệ thống (ví dụ, chứng đa hồng cầu nguyên phát, một số loại ung thư, cường giáp).

Nhiều bệnh da liễu được chẩn đoán dựa vào lâm sàng. Tuy nhiên, khi ngứa đi kèm với tổn thương da đơn lẻ, không rõ nguyên nhân thì cần làm sinh thiết da Khi nghi ngờ có phản ứng dị ứng nhưng không rõ chất gây ra, thì thử nghiệm da (lẩy da hoặc test áp phụ thuộc vào nguyên nhân nghi ngờ) thường được thực hiện. Khi nghi ngờ có bệnh toàn thân, xét nghiệm được hướng dẫn theo nguyên nhân nghi ngờ và thường bao gồm công thức máu; đo chức năng gan, thận và tuyến giáp; và đánh giá thích hợp cho bệnh ung thư tiềm ẩn.

Ngứa do bất kỳ nguyên nhân nào cũng giảm nhờ việc sử dụng nước mát hoặc ấm (nhưng không nóng) khi tắm, xà phòng nhẹ hoặc dưỡng ẩm, thời gian và tần suất tắm hạn chế, bôi trơn thường xuyên, làm ẩm không khí khô và tránh mặc quần áo gây kích ứng. Tránh các chất tiếp xúc gây kích ứng (ví dụ, quần áo len) cũng có thể hiệu quả.

Thuốc kê đơn có thể giúp ích trong ngứa khu trú. Các lựa chọn bao gồm dạng cream hoặc dạng lotion chứa camphor và/hoặc menthol, pramoxin, capsaicin, hoặc corticosteroid. Corticosteroid có hiệu quả trong việc làm giảm ngứa gây ra bởi viêm nhưng nên tránh sử dụng khi không có bằng chứng viêm. Nên tránh dùng benzocaine, diphenhydramine, và doxepin vì chúng có thể gây kích ứng với da.

Các thuốc dạng hệ thống được chỉ định cho ngứa toàn thân hoặc ngứa tại chỗ không đáp ứng với điều trị tại chỗ. Thuốc kháng histamine, đặc biệt là hydroxyzine có hiệu quả, đặc biệt đối với ngứa đêm và thường được sử dụng nhất. Thuốc kháng histamine an thần phải được dùng thận trọng cho bệnh nhân cao tuổi vào ban ngày vì có thể dẫn đến té ngã; Các loại thuốc kháng histamine không an thần mới hơn như loratadine, fexofenadine, và cetirizine có thể hữu ích để làm giảm ngứa ban ngày. Các thuốc khác bao gồm doxepin (thường được dùng vào ban đêm do mức độ an thần cao), cholestyramine (đối với suy thận, tắc mật và đa hồng cầu nguyên phát), thuốc đối kháng opioid như naltrexone (đối với ngứa do tắc mật) và có thể là gabapentin (ngứa tăng ure máu).

Các tác nhân vật lý có thể có hiệu quả trong điều trị ngứa bao gồm phương pháp trị liệu bằng tia cực tím.