Rối loạn lo âu được đặc trưng bởi nỗi sợ hãi và lo lắng dai dẳng và quá mức cũng như những thay đổi rối loạn chức năng hành vi mà bệnh nhân có thể sử dụng để giảm thiểu những cảm giác này. Các loại rối loạn lo âu được phân biệt với nhau dựa trên các đối tượng hoặc tình huống cụ thể gây ra nỗi sợ hãi, lo lắng và những thay đổi hành vi liên quan.
Mỗi người thường trải qua nỗi sợ hãi và lo âu.
Sợ hãi là phản ứng cảm xúc, thể chất và hành vi đối với một mối đe dọa có thể nhận biết được diễn ra tức thì từ bên ngoài (ví dụ như kẻ đột nhập, một chiếc xe ô tô quay trên băng).
Lo âu là một trạng thái cảm xúc căng thẳng, khó chịu của sự lo sợ và không thoải mái; nguyên nhân thường không rõ ràng. Lo âu ít gắn liền với thời gian chính xác của một mối đe dọa; nó có thể được dự đoán trước một mối đe dọa, tồn tại sau khi một mối đe dọa đã trôi qua, hoặc xảy ra mà không có một mối đe dọa có thể nhận biết được.
Mọi người thường trải qua cả nỗi sợ hãi và lo lắng khi có những thay đổi trong cơ thể (ví dụ như đổ mồ hôi, buồn nôn) và hành vi của họ (ví dụ như tránh né, tức giận). Thông thường, mọi người nhận thức được những thay đổi về thể chất và hành vi này mà không xác định rõ ràng rằng họ đang lo lắng hay sợ hãi.
Lo lắng thích ứng có thể giúp thúc đẩy mọi người chuẩn bị, luyện tập và diễn tập; nó cũng có thể khuyến khích việc thận trọng thích hợp trong các tình huống nguy hiểm tiềm tàng. Tuy nhiên, khi lo lắng gây ra rối loạn chức năng và đau khổ quá mức, nó được coi là không thích hợp và do đó được coi là rối loạn tâm thần.
Rối loạn lo âu phổ biến hơn bất kỳ loại rối loạn tâm thần nào khác, với khoảng một phần ba số người đáp ứng tiêu chuẩn về mắc chứng rối loạn lo âu tại một thời điểm nào đó trong cuộc đời của họ (1, 2). Tuy nhiên, rối loạn lo âu có xu hướng ít được chẩn đoán và có thể liên quan đến ý nghĩ tự tử và toan tự sát.
Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, ấn bản thứ 5, Bản sửa đổi Văn bản (DSM-5-TR) liệt kê các chứng rối loạn lo âu khác nhau theo thứ tự độ tuổi khởi phát điển hình (3):
Câm nín chọn lọc
Nỗi ám ảnh cụ thể (động vật, môi trường tự nhiên, vết thương do tiêm máu, tình huống)
Rối loạn lo âu do chất kích thích/thuốc
Lo lắng do một tình trạng bệnh lý khác
Rối loạn lo âu cụ thể khác (áp dụng khi bệnh nhân có các triệu chứng đáng kể nhưng không đáp ứng tiêu chuẩn về bất kỳ rối loạn lo âu cụ thể nào)
Lo lắng về sự chia ly và câm nín chọn lọc có xu hướng phát sinh trong thời thơ ấu, trong khi các rối loạn khác được liệt kê ở trên thường phát triển ở tuổi trưởng thành.
Rối loạn lo âu do chất kích thích/thuốc và lo lắng do một tình trạng bệnh lý khác phải luôn được nghĩ đến khi mọi người có biểu hiện lo âu đáng kể.
Các rối loạn khác thường gây lo âu nổi bật bao gồm rối loạn căng thẳng cấp tính, rối loạn điều chỉnh và rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD). Bởi vì các tình trạng này được coi là phát sinh từ những trải nghiệm đau thương hoặc trải nghiệm căng thẳng nên đã được phân nhóm riêng biệt trong DSM-5-TR.
Rối loạn lo âu có xu hướng phức tạp cao với các tình trạng bệnh lý và tình trạng tâm thần khác. Trầm cảm, rối loạn sử dụng chất kích thích, rối loạn nhân cách và các rối loạn lo âu khác là những bệnh đi kèm đặc biệt phổ biến, cũng như bệnh tim mạch, hen suyễn, đau nửa đầu và viêm khớp. Vì rối loạn lo âu thường xuất hiện trước các bệnh tâm thần đồng mắc khác nên việc điều trị sớm và hiệu quả chứng rối loạn lo âu có thể ngăn ngừa hoặc giảm thiểu sự phát triển của các bệnh này.
Tài liệu tham khảo chung
1. Bandelow B, Michaelis S: Epidemiology of anxiety disorders in the 21st century. Dialogues Clin Neurosci 17(3):327-335, 2015. doi: 10.31887/DCNS.2015.17.3/bbandelow
2. Penninx BW, Pine DS, Holmes EA, et al: Anxiety disorders. Lancet 97(10277):914-927, 2021. doi: 10.1016/S0140-6736(21)00359-7
3. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition, Text Revision (DSM-5-TR). American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC, pp 215-262.
Căn nguyên của rối loạn lo âu
Không có một gen hay nguyên nhân tâm lý nào gây ra chứng rối loạn lo âu, nhưng các tình trạng này dường như phát sinh trong bối cảnh các yếu tố sinh lý xã hội điển hình. Rối loạn lo âu có xu hướng di truyền trong gia đình và tình trạng này xảy ra thông qua ít nhất 2 cơ chế (1):
Đặc điểm "ức chế hành vi" thời thơ ấu dường như được di truyền phần nào và đặc điểm đó có liên quan đến việc tăng nguy cơ bị rối loạn lo âu ở tuổi thiếu niên.
Nỗi sợ hãi và sự tránh né xã hội có thể được truyền sang trẻ em thông qua việc làm gương của cha mẹ và/hoặc những trải nghiệm đau thương ban đầu có thể bao gồm việc bị ngược đãi khi còn nhỏ hoặc mắc các bệnh nội khoa (ví dụ như hen suyễn). Người ta đưa ra giả thuyết rằng những trải nghiệm và khả năng dễ bị tổn thương về mặt di truyền này khiến một số trẻ em chú ý một cách bất thường đến các phản ứng thể chất và cảm xúc của chính trẻ trước căng thẳng, sau đó có thể dẫn đến rối loạn hoảng sợ và rối loạn lo âu xã hội.
Tuy nhiên, nhiều người mắc chứng rối loạn lo âu mà không có nguyên nhân gây ra nào có thể xác định được. Ví dụ, hầu hết những người mắc chứng sợ rắn đều chưa bao giờ bị rắn cắn và không kể lại trải nghiệm đau thương đặc trưng. Lo lắng cũng có thể là một phản ứng với các tác nhân gây căng thẳng về môi trường và xã hội trong tuổi trưởng thành, chẳng hạn như kết thúc một mối quan hệ quan trọng hoặc gặp phải một thảm họa đe dọa tính mạng, mặc dù hầu hết những người gặp phải các tác nhân gây căng thẳng như vậy không tiếp tục phát triển chứng rối loạn lo âu.
Nhiều chất dẫn truyền thần kinh có liên quan đến sự phát triển của chứng rối loạn lo âu. Hai chất dẫn truyền thần kinh chiếm ưu thế là GABA và glutamate, đóng vai trò quan trọng, cũng như các chất dẫn truyền thần kinh khác như serotonin, norepinephrine và dopamine. Những chất dẫn truyền thần kinh này đóng vai trò quan trọng trong việc ảnh hưởng đến việc lựa chọn thuốc.
Một số rối loạn bệnh lý có thể trực tiếp gây ra lo lắng. Các rối loạn này bao gồm hen suyễn, loạn nhịp tim, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), suy tim, cường giáp, hội chứng Cushing và u tế bào ưa crôm.
Các loại thuốc dùng để điều trị một số rối loạn bệnh lý cũng có thể gây ra lo lắng như một triệu chứng. Bao gồm
Hen suyễn (albuterol, corticosteroid, theophylline)
Rối loạn tăng động/giảm chú ý (thuốc kích thích và các chất kích thích khác)
Bệnh cường giáp (levothyroxine, liothyronine)
Dị ứng theo mùa (thuốc kháng histamine và thuốc chống sung huyết mũi)
Rối loạn co giật (phenytoin)
Bệnh Parkinson (levodopa)
Ngoài ra, nhiều loại chất kích thích và ma túy bất hợp pháp có thể trực tiếp gây lo lắng, bao gồm caffeine, cocaine và MDMA (thuốc lắc). Một số loại thuốc thường được sử dụng để tạo cảm giác thư giãn cũng có thể gây lo lắng. Cần sa (marijuana) gây lo lắng ở một số người, trực tiếp hoặc thông qua chất pha trộn như phencyclidine (PCP). Việc cai rượu, thuốc an thần và một số loại thuốc khác cũng có thể gây lo lắng.
Lo lắng liên quan đến COVID-19
Đại dịch COVID-19 có liên quan đến gia tăng tỷ lệ trầm cảm và lo lắng ở những người chưa bị nhiễm bệnh (2). Những phản ứng tâm lý như vậy có thể là sự trầm trọng thêm của các vấn đề tiềm ẩn, nhưng các triệu chứng thường trở nên trầm trọng hơn khi tiếp xúc với phương tiện truyền thông, khó khăn về kinh tế, tình trạng không chắc chắn về tương lai, nỗi sợ lây nhiễm (cho bản thân và người thân), mất đi sự hỗ trợ quen thuộc (ví dụ: bạn bè, việc làm) và các hạn chế về hành vi (ví dụ: đeo khẩu trang, giãn cách xã hội).
Nhiễm COVID-19 có triệu chứng cũng có liên quan đến việc gia tăng lo lắng (3). Nguyên nhân gây lo lắng gia tăng này có thể là sinh lý (ví dụ: khó thở); tâm lý (ví dụ: nỗi sợ hãi ngay lập tức về cái chết); xã hội (ví dụ: cô lập với những người thân yêu); và dược lý (ví dụ: corticosteroid thường được sử dụng trong điều trị COVID-19). Ngoài ra, người ta đưa ra giả thuyết rằng COVID-19 gây ra đáp ứng miễn dịch của vật chủ trực tiếp dẫn đến các triệu chứng tâm thần kinh (ví dụ: lo lắng, thay đổi tâm trạng, rối loạn chức năng thần kinh cơ); những phản ứng tâm thần kinh này có thể là cấp tính hoặc là một phần của hội chứng được gọi là COVID kéo dài. (Xem thêm Các biểu hiện tâm thần kinh liên quan đến COVID.)
Tài liệu tham khảo về căn nguyên
1. Juruena MF, Eror F, Cleare AJ, et al: The role of early life stress in HPA axis and anxiety. Adv Exp Med Biol 1191:141-153, 2020 doi: 10.1007/978-981-32-9705-0_9
2. Shafran R, Rachman S, Whittal M, et al: Fear and anxiety in COVID-19: Preexisting anxiety disorders. Cogn Behav Pract 28(4):459-467, 2021 doi:10.1016/j.cbpra.2021.03.003
3. Troyer EA, Kohn JN, Hong S: Are we facing a crashing wave of neuropsychiatric sequelae of COVID-19? Neuropsychiatric symptoms and potential immunologic mechanisms. Brain Behav Immun 87:34-39, 2020 doi: 10.1016/j.bbi.2020.04.027
Triệu chứng và dấu hiệu của rối loạn lo âu
Rối loạn lo âu có xu hướng khác với lo âu thông thường và bình thường ở chỗ dai dẳng (> 6 tháng), quá mức, suy nhược và khó chịu.
Rối loạn lo âu có thể gây ra một loạt các triệu chứng thực thể, bao gồm (1):
Đường tiêu hóa: Buồn nôn, nôn mửa, tiêu chảy
Phổi: Khó thở, nghẹt sặc
Thần kinh thực vật: Chóng mặt, ngất xỉu, đổ mồ hôi, nóng lạnh
Tim: Trống ngực, nhịp tim nhanh
Cơ xương khớp: Căng cơ, đau ngực hoặc tức ngực
Nhật ký hoảng loạn hoặc lo lắng có thể là một công cụ hữu ích để ghi lại các triệu chứng, vì các báo cáo hồi cứu về lo âu có thể mơ hồ và vì các chiến lược điều trị thường phụ thuộc vào chi tiết.
Tài liệu tham khảo về các dấu hiệu và triệu chứng
1. Craske MG, Stein MB: Anxiety. Lancet 388:3048-3059, 2016 doi: 10.1016/S0140-6736(16)30381-6
Chẩn đoán rối loạn lo âu
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition, Text Revision (DSM-5-TR) criteria
Chẩn đoán rối loạn lo âu cụ thể dựa trên các triệu chứng và dấu hiệu đặc trưng của nó theo DSM-5-TR. Nói chung, có thể nghi ngờ rối loạn lo âu khi áp dụng những biểu hiện sau đây (1):
Lo âu là rất khó chịu.
Lo âu ảnh hưởng đến chức năng.
Lo âu không ngừng xuất hiện tự phát trong vòng nhiều ngày.
Các nguyên nhân khác không được xác định.
Khi chẩn đoán chứng rối loạn lo âu, điều quan trọng là phải loại trừ lo âu do một số tình trạng bệnh lý nhất định (ví dụ: hen suyễn, cường giáp) và/hoặc các chất kích thích hoặc thuốc (2). Hơn nữa, nếu có, bác sĩ lâm sàng cần đánh giá mức độ rối loạn bệnh lý và/hoặc chất kích thích thực sự liên quan đến lo âu. Vì đúng như trong tất cả các đánh giá về tâm thần, việc khai thác bệnh sử cẩn thận là rất quan trọng để chẩn đoán chính xác.
Nếu bệnh nhân đáp ứng các tiêu chuẩn về rối loạn lo âu và bác sĩ lâm sàng kết luận rằng các triệu chứng được giải thích tốt nhất bằng tác dụng sinh lý trực tiếp của thuốc hoặc ma túy/chất kích thích bất hợp pháp, thì bệnh nhân được coi là mắc chứng rối loạn lo âu do chất kích thích/thuốc gây ra. Tương tự như vậy, nếu lo lắng đáng kể được coi là kết quả sinh lý trực tiếp của một tình trạng bệnh lý khác, thì bệnh nhân có thể được chẩn đoán mắc chứng rối loạn lo âu do một tình trạng bệnh lý khác.
Điều này đúng với hầu hết các tình trạng tâm thần, không có xét nghiệm nào trong phòng thí nghiệm để xác định chứng rối loạn lo âu, mặc dù các xét nghiệm trong phòng thí nghiệm có thể giúp xác định các tình trạng bệnh lý liên quan đến chứng lo âu. Đánh giá lâm sàng là cần thiết trước khi đưa ra chẩn đoán. Ngoài việc gợi ra các triệu chứng đặc trưng và diễn biến theo thời gian, bác sĩ lâm sàng cũng phải đánh giá xem tình trạng lâm sàng có đáp ứng ngưỡng gây ra đau khổ và/hoặc rối loạn chức năng đáng kể về mặt lâm sàng hay không.
Các chứng rối loạn lo âu khác nhau thường có thể được phân biệt dựa trên câu trả lời cho 3 câu hỏi chính:
Những tình huống nào gây ra sợ hãi và lo lắng?
Những suy nghĩ nào có liên quan đến lo lắng?
Những chiến lược tránh né nào được sử dụng?
Các yếu tố văn hoá
Văn hóa ảnh hưởng đến sự biểu hiện, khái niệm hóa và điều trị tất cả các tình trạng tâm thần, bao gồm cả rối loạn lo âu (3, 4). Trong quá trình đánh giá tâm thần, điều quan trọng là phải tìm ra cách thức mà các triệu chứng lo âu có thể bị ảnh hưởng bởi hệ thống chính trị, kinh tế và pháp luật xung quanh cũng như bởi các vấn đề cụ thể liên quan đến tình trạng di cư, khuynh hướng tình dục, tình trạng kinh tế xã hội, tôn giáo, tâm linh và cấu trúc gia đình.
Bệnh nhân có thể cảm thấy bị đe dọa, xấu hổ hoặc miễn cưỡng thảo luận về sự lo lắng với bất kỳ ai, ít hơn nhiều với các bác sĩ, những người có thể thuộc về một nhóm kinh tế xã hội khác và có khả năng được hưởng nhiều đặc quyền hơn. Tương tự như vậy, những người muốn trở thành "bệnh nhân tốt" có thể không thẳng thắn nói về các vấn đề tâm thần nếu họ nghi ngờ rằng bác sĩ lâm sàng của họ quá bận nên không thể giải quyết bất cứ điều gì khác ngoài vấn đề y tế phi tâm thần nổi bật nhất của họ.
Sẽ rất hữu ích cho bác sĩ lâm sàng khi cân nhắc rằng các cá nhân hoặc nhóm khác nhau sử dụng các từ khác nhau để mô tả tình trạng đau khổ. Ví dụ, người dân ở nhiều quốc gia sử dụng cụm từ "suy nghĩ quá nhiều" thay vì mô tả các triệu chứng phù hợp với tiêu chuẩn tâm thần cụ thể đối với các chứng rối loạn như trầm cảm nặng, rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD) hoặc rối loạn lo âu tổng quát (5).
Cũng có thể hữu ích nếu hỏi bệnh nhân xem họ nghĩ nguyên nhân gây ra vấn đề của họ là gì. Không phải tất cả bệnh nhân đều tin tưởng hoàn toàn vào mô hình y tế, và nếu được hỏi một cách khéo léo, nhiều bệnh nhân có thể miễn cưỡng đề cập rằng họ (hoặc người thân của họ) tin rằng các triệu chứng của họ là do tôn giáo hoặc nguồn thần bí khác gây ra (ví dụ: "con mắt quỷ dữ").
Việc thu thập những thông tin như vậy sẽ cải thiện mối liên minh giữa bệnh nhân và bác sĩ lâm sàng, làm sâu sắc thêm sự hiểu biết của cả bệnh nhân và những phàn nàn hiện tại, đồng thời cải thiện khả năng bệnh nhân sẽ minh bạch và tuân thủ hơn trong tương lai.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition,Text Revision (DSM-5-TR). American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC, pp 215-221.
2. Craske MG, Stein MB: Anxiety. Lancet 388:3048-3059, 2016 doi: 10.1016/S0140-6736(16)30381-6
3. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition, Text Revision (DSM-5-TR), Cultural Concepts of Distress. American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC, pp 872-880.
4. Lewis-Fernández R, Aggarwal NK, Lam PC, et al: Feasibility, acceptability and clinical utility of the Cultural Formulation Interview: Mixed-methods results from the DSM-5 international field trial. Br J Psychiatry 210(4):290-297, 2017. doi: 10.1192/bjp.bp.116.193862
5. Kaiser BN , Haroz EE, Kohrt BA, et al: "Thinking too much": A systematic review of a common idiom of distress. Soc Sci Med 147:170-183, 2015. doi: 10.1016/j.socscimed.2015.10.044
Điều trị rối loạn lo âu
Giáo dục tâm lý
Kỹ thuật thư giãn
Các liệu pháp tâm lý, chẳng hạn như liệu pháp tâm lý nhận thức-hành vi (CBT)
Điều trị bằng thuốc (thuốc benzodiazepin, thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc [SSRI])
Những nguyên tắc chung sau đây rất quan trọng cần được xem xét khi điều trị rối loạn lo âu:
Một loạt các biện pháp can thiệp có hiệu quả trong kiểm soát rối loạn lo âu.
Hầu hết bệnh nhân có thể được xử trí thành công ở cơ sở chăm sóc ban đầu.
Việc xác định chính xác chứng rối loạn lo âu và các bệnh đi kèm thích hợp là rất quan trọng.
Điều trị các tình trạng bệnh lý đi kèm có thể gây lo âu (ví dụ như hen suyễn).
Nói chung, các rối loạn sử dụng chất kích thích xảy ra đồng thời nên được điều trị đồng thời với chứng rối loạn lo âu. Cần phải thừa nhận rằng chất kích thích này thường được sử dụng một phần để giảm bớt lo lắng và việc cai thuốc có thể gây thêm lo lắng.
Sửa đổi lối sống như tập thể dục và ngủ đủ giấc (1) và hạn chế uống caffeine có thể làm giảm đáng kể các triệu chứng lo âu.
Khuyến nghị điều trị bị ảnh hưởng bởi sở thích của bệnh nhân và khả năng tiếp cận các chuyên viên chăm sóc sức khỏe tâm thần.
Liệu pháp tâm lý và thuốc có hiệu quả đối với hầu hết các chứng rối loạn lo âu, đặc biệt khi được sử dụng cùng nhau (2, 3).
Kỹ thuật giáo dục tâm lý và thư giãn
Giáo dục tâm lý thường là nền tảng để điều trị rối loạn lo âu. Bệnh nhân có thể cảm thấy tự do khi hiểu làm thế nào một loạt các triệu chứng và hành vi đôi khi gây hoang mang có thể được khái niệm hóa thành chẩn đoán. Giáo dục cũng đưa ra cấu trúc nhận thức để giúp bệnh nhân theo đuổi phương pháp điều trị có thể khiến họ cảm thấy không thoải mái.
Kỹ thuật thư giãn cần phải được dạy sớm trong quá trình điều trị. Những kỹ thuật này hữu ích vì sợ hãi và lo lắng là nguyên nhân cơ bản của chứng rối loạn lo âu và vì việc điều trị có thể tăng cường tạm thời những suy nghĩ và cảm giác tàn tật. Nếu không có công cụ kiểm soát lo âu, nhiều bệnh nhân sẽ không tuân thủ điều trị. Các kỹ thuật thư giãn có thể bao gồm thư giãn cơ, kiểm soát hơi thở, yoga, thôi miên và/hoặc thiền, nhưng sở thích của bệnh nhân rất quan trọng trong việc xác định phương pháp cụ thể. Các kỹ thuật thư giãn có thể được mô tả ngắn gọn và sau đó được “kê đơn” làm bài tập về nhà. Sự tuân thủ và hiệu quả có nhiều khả năng được tối ưu hóa hơn nếu bác sĩ lâm sàng thực hiện các kỹ thuật này một cách định kỳ (ví dụ: thở chậm, đều đặn) một cách nhiệt tình.
Các liệu pháp tâm lý trị liệu
Các liệu pháp tâm lý khác nhau đều có hiệu quả như nhau đối với hầu hết các rối loạn tâm thần. Sự tương đương này dường như liên quan đến cái gọi là các yếu tố không đặc hiệu, bao gồm các đặc điểm cá nhân của nhà trị liệu và môi trường trị liệu tích cực cho phép bệnh nhân tham gia hiệu quả vào liệu pháp trò chuyện và vẫn tuân thủ các thực hành và thuốc đã đồng ý.
Liệu pháp nhận thức-hành vi (CBT) có bằng chứng mạnh mẽ nhất về việc điều trị tâm lý xã hội cho chứng rối loạn lo âu (4). Các kỹ thuật giáo dục tâm lý và thư giãn nên được đưa vào sớm trong CBT.
CBT liên quan đến cả việc tái cấu trúc nhận thức và liệu pháp tiếp xúc. Tái cấu trúc nhận thức bắt đầu với ý tưởng cho rằng bệnh nhân mắc chứng rối loạn lo âu đánh giá quá cao mối nguy hiểm (thảm họa) và đánh giá thấp khả năng đối phó với mối nguy hiểm của họ. Những suy nghĩ không chính xác và những yếu tố khởi phát trước đó sẽ được làm rõ trong quá trình điều trị. Thông thường, kiểu lo lắng có thể được sắp xếp gọn gàng thành một chu kỳ đặc trưng gồm các tác nhân, hành vi và lo lắng. Khi chu kỳ này được làm rõ, bệnh nhân được dạy cách nhận biết và đối mặt với những suy nghĩ không chính xác của họ (tức là tái cấu trúc nhận thức).
CBT cũng tập trung vào các yếu tố hành vi của chứng rối loạn lo âu. Thông thường, bệnh nhân mắc chứng rối loạn lo âu phản ứng với mối nguy hiểm được nhận thấy bằng phản ứng “chiến đấu hoặc bỏ chạy”. Một số bệnh nhân mắc chứng lo âu rõ rệt có thể "chiến đấu" với sự lo lắng của họ, thường bằng phản ứng chống lại nỗi ám ảnh (ví dụ: một diễn viên mắc chứng lo âu xã hội nổi bật), nhưng hầu hết đều phản ứng bằng cách né tránh. Liệu pháp tiếp xúc nhằm mục đích xác định hành vi né tránh và sau đó mang đến cho bệnh nhân những cơ hội tăng cường dần dần để tiếp xúc một cách an toàn với tác nhân gây sợ hãi, dần dần làm bệnh nhân bớt nhạy cảm.
Các liệu pháp tâm lý khác được sử dụng để điều trị rối loạn lo âu kết hợp các khía cạnh của CBT, thư giãn và chánh niệm cùng với các chiến lược khác có vẻ có hiệu quả. Những phương pháp điều trị này bao gồm giảm căng thẳng dựa trên chánh niệm, thôi miên, liệu pháp tâm lý động học tập trung vào sự hoảng loạn, liệu pháp giữa các cá nhân và liệu pháp tâm lý hỗ trợ:
Giảm căng thẳng dựa trên chánh niệm là một chương trình tiêu chuẩn trong đó các nhóm gặp nhau trong 8 tuần liên tiếp; các buổi học có thiền ngồi và đi bộ, yoga và các kỹ thuật thư giãn chánh niệm. Ngoài ra còn có phần thực hành tại nhà hàng ngày để củng cố các nguyên tắc đã được thực hành trong các buổi học kéo dài 2,5 giờ (5). Liệu pháp nhận thức dựa trên chánh niệm kết hợp các yếu tố chánh niệm này với các phương pháp CBT như giáo dục tâm lý và tái cấu trúc nhận thức.
Thôi miên được sử dụng để dạy cách kiểm soát sự tương tác giữa lo lắng về tinh thần và căng thẳng về thể chất như căng cơ, tăng nhịp hô hấp và nhịp tim cũng như đổ mồ hôi. Lo lắng về tinh thần và căng thẳng về thể chất có xu hướng củng cố lẫn nhau, trong khi những gợi ý thôi miên để tưởng tượng đang ở một nơi an toàn và thoải mái cùng với hình dung về các phương tiện kiểm soát căng thẳng thành công có thể làm giảm nhanh chóng các triệu chứng lo âu trong khi dạy kỹ năng đối phó (6).
Liệu pháp tâm lý động học tập trung vào cơn hoảng loạn là một liệu pháp tâm lý có cấu trúc, giới hạn thời gian, có chung các đặc điểm với các biện pháp can thiệp khác, mặc dù các buổi trị liệu có xu hướng tập trung vào các yếu tố gây căng thẳng, cảm giác và ý nghĩa cảm xúc của các cơn hoảng loạn (7).
Tâm lý trị liệu giữa các cá nhân (IPT) là một liệu pháp tâm lý có cấu trúc, giới hạn thời gian nhằm giải quyết các vấn đề và các mối quan hệ hiện tại. IPT tập trung vào 1 hoặc nhiều hơn trong số 4 lĩnh vực: xung đột trong mối quan hệ, thay đổi cuộc sống, đau buồn hoặc mất mát và các vấn đề trong các mối quan hệ. Thường được sử dụng để điều trị trầm cảm, IPT dường như được dung nạp tốt và hiệu quả đối với một số chứng rối loạn lo âu (8). Trong khi CBT tập trung vào nhận thức và hành vi thì IPT tập trung vào cảm xúc phát triển trong bối cảnh các tình huống giữa các cá nhân.
Tâm lý trị liệu hỗ trợ nhằm mục đích hỗ trợ khả năng phòng vệ lành mạnh và hành vi lành mạnh của bệnh nhân thông qua sự đồng cảm, xác nhận và lắng nghe không phán xét. Các kỹ thuật hỗ trợ có xu hướng cải thiện sự liên kết điều trị và giảm tình trạng không tuân thủ điều trị. Tâm lý trị liệu hỗ trợ có thể tự nó mang tính trị liệu và cũng có thể là một phần cơ bản của các liệu pháp tâm lý khác.
Điều trị bằng thuốc
Trị liệu bằng thuốc thường hữu ích trong việc kiểm soát rối loạn lo âu, đặc biệt là khi được sử dụng phối hợp với bất kỳ kỹ thuật trị liệu tâm lý nào ở trên. Nhóm thuốc chống trầm cảm và nhóm thuốc benzodiazepin là 2 nhóm thuốc có cơ sở bằng chứng mạnh mẽ nhất, mặc dù cũng có vai trò của thuốc giải lo âu không benzodiazepine (như là buspirone) và thuốc chống loạn thần không thông thường (9).
Các thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) thường được coi là điều trị bước đầu dựa trên hồ sơ hiệu quả và an toàn của các thuốc này. Những loại thuốc "chống trầm cảm" này giải quyết các triệu chứng của rối loạn lo âu bất kể có rối loạn trầm cảm đi kèm hay không.
Thuốc chống trầm cảm SSRI thường được bắt đầu ở liều thấp nhất hiện có để giảm thiểu tác dụng bất lợi. Bệnh nhân lo âu có thể nhạy cảm với những thay đổi của cơ thể và có thể ngừng điều trị nếu bị tác dụng bất lợi ở giai đoạn sớm. Khi bệnh nhân đã dung nạp được liều ban đầu, thuốc chống trầm cảm có thể được tăng dần cho đến khi đạt được liều điều trị hoặc hiệu quả điều trị. Hiệu quả lâm sàng tích cực có thể xảy ra bất cứ lúc nào nhưng thường phải mất từ 6 tuần trở lên mới đạt được.
Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin-norepinephrine (SNRI), đặc biệt là duloxetine và venlafaxine, cũng đã chứng minh độ an toàn và hiệu quả trong điều trị rối loạn lo âu.
Các thuốc benzodiazepin có thể được sử dụng để giảm lo âu cấp tính nhưng có thể tạo ra sự phụ thuộc và mong muốn tăng mức độ làm hạn chế tỷ lệ lợi ích/nguy cơ khi sử dụng lâu dài (10). Các thuốc này thường được sử dụng kết hợp với thuốc chống trầm cảm và liệu pháp tâm lý. Thuốc benzodiazepine thường có thể được giảm dần khi các triệu chứng lo âu đã được cải thiện.
Điều trị các chứng bệnh phối hợp
Khi có bệnh phối hợp, các rối loạn do sử dụng chất kích thích và các tình trạng tâm thần khác đi kèm cũng phải được xử trí thích hợp.
Các rối loạn do sử dụng chất kích thích đi kèm thường không được báo cáo một cách tự nhiên (11). Các chất kích thích như là rượu, cần sa và nhóm thuốc benzodiazepin thường được những người mắc chứng rối loạn lo âu sử dụng để tự dùng thuốc. Bệnh nhân có thể miễn cưỡng từ bỏ những chất kích thích này cho đến khi họ tin tưởng rằng bác sĩ lâm sàng có phương pháp điều trị thay thế khả thi. Việc tự dùng thuốc thường dẫn đến một vòng luẩn quẩn. Ví dụ: việc sử dụng rượu làm giảm nhanh chóng lo lắng có thể kéo theo lo lắng tái phát, sau đó là nhu cầu tự dùng thuốc ngày càng cấp bách.
Rối loạn lưỡng cực đi kèm có thể gây ra các khó khăn riêng trong việc kiểm soát. Nhiều người mắc chứng rối loạn lưỡng cực ban đầu bị chẩn đoán sai, đặc biệt là vì họ thường có nhiều giai đoạn trầm cảm hơn là hưng cảm. Điều trị bằng thuốc chống trầm cảm có thể là phương pháp điều trị bước đầu thích hợp cho chứng rối loạn lo âu kèm theo bệnh trầm cảm nặng. Tuy nhiên, đối với một người vừa mắc chứng lo âu vừa mắc chứng rối loạn lưỡng cực, việc lựa chọn thuốc tương tự có thể gây ra giai đoạn hưng cảm bao gồm lo lắng và khó chịu ngày càng tăng. Việc bỏ sót rối loạn lưỡng cực có thể dẫn đến việc điều trị không phù hợp trong nhiều thập kỷ.
Các rối loạn bệnh lý đi kèm cũng có thể khó kiểm soát. Ví dụ: bệnh hen suyễn có thể gây lo lắng về mặt sinh lý, nhưng một số loại thuốc dùng để điều trị bệnh hen suyễn cũng có thể gây ra lo lắng. Lo lắng có thể góp phần làm trầm trọng thêm bệnh hen suyễn và nỗi lo sợ về tình trạng bệnh hen suyễn trầm trọng hơn có thể dẫn đến các hành vi né tránh (ví dụ như giảm hoạt động, không tuân thủ dùng thuốc), từ đó có thể làm trầm trọng thêm bệnh hen suyễn và dẫn đến giảm chất lượng cuộc sống.
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Chellappa SL, Aeschbach D: Sleep and anxiety: From mechanisms to interventions. Sleep Med Rev61:101583, 2022. doi: 10.1016/j.smrv.2021.101583
2. Bandelow B, Michaelis S, Wedekind D: Treatment of anxiety disorders. Dialogues Clin Neurosci 19(2):93-107, 2017. doi: 10.31887/DCNS.2017.19.2/bbandelow
3. Cuijpers P, Sijbrandij M, Koole SL, et al: Adding psychotherapy to antidepressant medication in depression and anxiety disorders: a meta-analysis. World Psychiatry, 13(1), 56-67, 2014.doi: 10.1002/wps.20089
4. Szuhany KL, Simon NM: Anxiety disorders: A review. JAMA 328(24):2431-2445, 2022 doi: 10.1001/jama.2022.22744
5. Haller H, Breilmann P, Schröter, M. et al: A systematic review and meta-analysis of acceptance- and mindfulness-based interventions for DSM-5 anxiety disorders. Sci Rep 11(1):20385, 2021 doi: 10.1038/s41598-021-99882-w
6. Valentine KE, Milling LS, Clark LJ, et al: The efficacy of hypnosis as a treatment for anxiety: A meta-analysis. Int J Clin Exp Hyposis 67(3)336-363, 2019. doi: 10.1080/00207144.2019.1613863
7. Barber JP, Milrod B, Gallop R, et al: Processes of therapeutic change: Results from the Cornell-Penn Study of Psychotherapies for Panic Disorder. J Couns Psychol 67(2):222-231, 2020. doi: 10.1037/cou0000417
8. Markowitz JC, Milrod B, Luyten P, et al: Mentalizing in interpersonal psychotherapy. Am J Psychother 72(4):95-100. 2019. doi: 10.1176/appi.psychotherapy.20190021
9. Slee A, Nazareth I, Bondaronek P, et al: Pharmacological treatments for generalised anxiety disorder: A systematic review and network meta-analysis. Lancet 2019393(10173):768-777. doi: 10.1016/S0140-6736(18)31793-8
10. Balon R, Starcevic V: Role of benzodiazepines in anxiety disorders. Adv Exp Med Biol 1191:367-388, 2020 doi: 10.1007/978-981-32-9705-0_20
11. Anker JJ, Kushner MG: Co-occurring alcohol use disorder and anxiety: Bridging psychiatric, psychological, and neurobiological perspectives. Alcohol Res 40(1):arcr.v40.1.03, 2019. doi: 10.35946/arcr.v40.1.03