Meningococci (Neisseria meningitidis) là những song cầu khuẩn gram âm gây viêm màng não mủ và nhiễm trùng huyết. Các triệu chứng, thường là nặng, bao gồm đau đầu, buồn nôn, nôn, sợ ánh sáng, hôn mê, phát ban, suy đa tạng, sốc, và đông máu nội mạch rải rác. Chẩn đoán là lâm sàng, được xác định bằng phương pháp nuôi cấy. Điều trị bằng penicillin hoặc cephalosporin thế hệ thứ ba.
Meningococci là những song cầu khuẩn gram âm, hiếu khí thuộc họ Neisseriaceae. Có 13 nhóm huyết thanh; 6 (serogroups A, B, C, W135,X và Y) hầu hết đều gây bệnh ở người.
Trên toàn thế giới, tỷ lệ mắc bệnh viêm màng não do não mô cầu là 0,5 đến 5/100.000, với số ca bệnh tăng lên vào mùa đông và mùa xuân ở khu vực nhiệt đới. Các ổ dịch địa phương xảy ra thường xuyên nhất ở Châu Phi vùng hạ Sahara giữa Senegal và Ethiopia, một khu vực được gọi là vành đai viêm màng não, nó bao gồm 26 quốc gia. Trong các vụ dịch ở Châu Phi (thường là do nhóm huyết thanh A), số người mắc bệnh dao động từ 100 đến 800/100.000 và ảnh hưởng đến 200.000 người mỗi năm. Sau khi sử dụng rộng rãi vắc-xin não mô cầu loại A trong vành đai viêm màng não ở Châu Phi, huyết thanh nhóm A đã được thay thế bằng các huyết thanh nhóm não mô cầu và Streptococcus pneumoniae.
Ở Mỹ, tỷ lệ mắc bệnh hàng năm dao động từ 0,12 đến 1,1/100.000. Trong 20 năm qua, tỷ lệ mắc bệnh viêm màng não do não mô cầu đã giảm hàng năm. Hầu hết các trường hợp là lẻ tẻ, điển hình ở trẻ em < 2 tuổi. Các đợt bùng phát bệnh não mô cầu rất hiếm ở Hoa Kỳ và chỉ khoảng 1 trong 20 trường hợp (5%) có liên quan đến một đợt bùng phát (xem the Centers for Disease Control and Prevention's [CDC] Meningococcal Outbreaks). Sự bùng phát có khuynh hướng xảy ra ở các môi trường tập thể (ví dụ như trại tuyển mộ quân đội, ký túc xá đại học, trường học, trung tâm nuôi giữ trẻ) và thường xảy ra ở những người từ 16 đến 23 tuổi. Nhóm huyết thanh B và C gây ra 50 đến 80% bệnh xâm lấn (1). Nhóm huyết thanh A rất hiếm ở Mỹ.
Tài liệu tham khảo
1. Centers for Disease Control and Prevention: The Pink Book: Bệnh não mô cầu. Truy cập ngày 24/08/2022.
Bệnh do Meningococci gây ra
Hơn 90% bệnh viêm màng não cầu khuẩn
nhiễm khuẩn máu do não mô cầu
(Xem thêm Viêm màng não do vi khuẩn ở trẻ sơ sinh trên 3 tháng tuổi.)
Viêm phổi, khớp, đường hô hấp, các cơ quan sinh dục tiết niệu, trực tràng mắt, nội mạc và màng ngoài tim có thể xảy ra nhưng ít gặp hơn.
N. meningitidis đã được ghi nhận là có thể gây viêm niệu đạo và viêm cổ tử cung. Gần đây, tỷ lệ mắc bệnh viêm niệu đạo do não mô cầu ngày càng gia tăng ở nam giới có quan hệ tình dục đồng giới và thường là sau khi quan hệ miệng sinh dục với người mang vi khuẩn não mô cầu ở miệng họng. N. meningitidis cư trú ở vòm họng. N. meningitidis là căn nguyên gây viêm trực tràng, chủ yếu ở nam giới có quan hệ tình dục với nam giới.
Sinh lý bệnh của bệnh viêm não mô cầu
Meningococci có thể cư trú không triệu chứng ở vòm họng (trạng thái mang mầm bệnh). Mặc dù đã có bằng chứng về tỷ lệ mắc nhiễm cao (5 đến 40% người khỏe mạnh), có thể thoáng qua, ngắn ngủi hoặc kéo dài, rất hiếm khi chuyển sang giai đoạn bệnh xâm lấn (< 1%). Kết hợp của các yếu tố có lẽ là nguyên nhân dẫn đến việc chuyển từ trạng thái mang mầm bệnh sang bệnh xâm lấn, chủ yếu xảy ra ở những bệnh nhân chưa bị nhiễm bệnh trước đó. Người mang mầm bệnh (và bệnh nhân bị nhiễm bệnh) có thể truyền sinh vật này cho những người tiếp xúc trực tiếp với chất tiết đường hô hấp hoặc những người hít phải các giọt bắn lớn từ người mang mầm bệnh hoặc bệnh nhân. Tỉ lệ mang mầm bệnh ở mũi hầu cao nhất ở thanh thiếu niên và thanh niên, những người đóng vai trò như các hồ chứa để lây truyền N. meningitidis. Tỉ lệ người lành mang vi khuẩn tăng đáng kể trong thời gian dịch bệnh.
Sau khi xâm nhập vào cơ thể, N. meningitidis gây viêm màng não và vãng khuẩn huyết nặng ở trẻ em và người lớn, hậu quả là ảnh hưởng sâu rộng đến mạch máu. Nhiễm trùng có thể bùng phát rất nhanh. Tỷ lệ tử vong theo ca bệnh là từ 4 đến 6% đối với bệnh viêm màng não đơn thuần, so với 40% do sốc nhiễm khuẩn.
Các yếu tố nguy cơ
Nhiễm trùng hay gặp nhất là
Tất cả trẻ em từ 6 tháng đến 3 tuổi
Các nhóm có nguy cơ cao bao gồm
Thanh thiếu niên và thanh niên (16 đến 20 tuổi)
Quân ngũ
Sinh viên đại học sinh sống trong ký túc xá
Những người đi đến những nơi mà bệnh viêm màng não cầu là phổ biến (ví dụ, một số quốc gia ở Châu Phi và ở Ả-rập Xê-út trong kỳ Hajj)
Những người bị chứng asplenia chức năng hoặc giải phẫu hoặc các thiếu hụt bổ thể
Những người sống chung với HIV
Người được điều trị bằng eculizumab hoặc ravulizumab
Các nhà vi sinh vật học tiến hành phân lập với N. meningitidis
Tiếp xúc gần với bệnh nhân bị bệnh não mô cầu xâm lấn
Nhiễm trùng hoặc chủng ngừa tạo ra miễn dịch cụ thể cho nhóm huyết thanh.
Tiền sử nhiễm virut, gia đình đông người, mắc bệnh mạn tính, và cả hút thuốc lá chủ động và thụ động đều có liên quan đến tăng nguy cơ bệnh viêm màng não cầu khuẩn (1).
Tài liệu tham khảo về sinh lý bệnh
1.Mbaeyi SA, Bozio CH, Duffy J, et al: Meningococcal Vaccination: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices, United States, 2020. MMWR Recomm Rep 69(No. RR-9):1–41, 2020. doi: 10.15585/mmwr.rr6909a1
Triệu chứng và dấu hiệu của bệnh Meniere
Bệnh nhân bị viêm màng não thường có sốt, đau đầu, và gáy cứng. Các triệu chứng khác bao gồm buồn nôn, nôn mửa, sợ ánh sáng, và lơ mơ. Phát ban dạng xuất huyết hoặc tử ban thường xuất hiện ngay sau khi bệnh khởi phát. Meningeal dấu hiệu thường được phát hiện trong quá trình thăm khám.
Các hội chứng não mô cầu huyết tối cấp bao gồm hội chứng Waterhouse-Friderichsen (nhiễm trùng huyết, sốc sâu, ban xuất huyết da, xuất huyết thượng thận), nhiễm trùng huyết kèm theo suy đa cơ quan, sốc và đông máu lan tỏa nội mạch. Hiếm gặp, nhiễm khuẩn huyết mạn tính do não mô cầu gây ra các triệu chứng nhẹ tái phát (hầu hết là khớp và da).
Các biến chứng của viêm màng não do não mô cầu rất phổ biến và nghiêm trọng. Trong số bệnh nhân hồi phục, từ 10 đến 20% có di chứng nghiêm trọng, chẳng hạn như mất thính lực vĩnh viễn, thiểu năng trí tuệ, giảm hoặc mất vận động các chi.
Hình ảnh do ông Gust cung cấp thông qua Thư viện Hình ảnh Y tế Công cộng của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh.
© Springer Science+Business Media
© Springer Science+Business Media
Hình ảnh của BS. Karen McKoy.
© Springer Science+Business Media
© Springer Science+Business Media
Hình ảnh do ông Gust cung cấp thông qua Thư viện Hình ảnh Y tế Công cộng của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh.
© Springer Science+Business Media
© Springer Science+Business Media
Hình ảnh của BS. Karen McKoy.
© Springer Science+Business Media
© Springer Science+Business Media
Chẩn đoán bệnh viêm não mô cầu
Nhuộm Gram và nuôi cấy
Đôi khi thử nghiệm dựa trên axit nucleic (NAAT) chẳng hạn như phản ứng chuỗi polymerase (PCR)
Neisseria là những loại song cầu khuẩn gram âm nhỏ, dễ phân lập với nhuộm Gram và các phương pháp nhận dạng vi khuẩn tiêu chuẩn khác. Các phương pháp huyết thanh học, như kết hợp ngưng kết hạt latex và xét nghiệm đông máu, cho phép chẩn đoán sơ bộ nhanh chóng N. meningitides trong máu, dịch não tủy, dịch khớp, và nước tiểu. Tuy nhiên, cả kết quả dương tính và âm đều phải được xác định bằng nuôi cấy.
Xét nghiệm PCR của dịch não tủy, máu, và các vị trí bình thường khác cho N. meningitidis nhạy cảm hơn và cụ thể hơn so với nuôi cấy và có thể hữu ích khi nhuộm Gram dịch não tuỷ âm tính và khi dùng kháng sinh trước can thiệp vào việc phân lập vi khuẩn.
Vì meningococci và gonococci xuất hiện tương tự nhau trên nhuộm Gram, nên xem xét viêm niệu đạo do meningococci nếu dịch tiết niệu cho thấy song cầu khuẩn gram âm, nhưng NAAT âm tính với gonococci; tình huống này đòi hỏi phải cấy dịch niệu đạo để xác định loài Neisseria gây nhiễm trùng (xem Các bệnh được đặc trưng bởi viêm niệu đạo và viêm cổ tử cung từ CDC).
Điều trị bệnh viêm màng não mô cầu
Ceftriaxone
Dexamethasone
Trong khi chờ đợi xác định rõ căn nguyên, người lớn có khả năng miễn dịch bình thường, nghi ngờ nhiễm trùng não mô cầu thì có thể điều trị cephalosporin thế hệ thứ 3 (ví dụ: cefotaxime 2 g tĩnh mạch, 4 đến 6 giờ một lần, ceftriaxone 2 g tĩnh mạch, 12 giờ một lần) hoặc meropenem (2 g tĩnh mạch, 8 giờ một lần) cộng với vancomycin 15 đến 20 mg/kg tĩnh mạch, 8 đến 12 giờ một lần. Ở những bệnh nhân suy giảm miễn dịch và bệnh nhân > 50 tuổi, chưa loại trừ Listeria monocytogenes cần cân nhắc thêm ampicillin 2 g tĩnh mạch, 4 giờ một lần. Thuốc kháng sinh fluoroquinolon, moxifloxacin, là một lựa chọn thay thế ở những bệnh nhân dị ứng với penicilin và cephalosporin.
N. meningitidis đã được xác định chắc chắn, phương pháp điều trị ưu tiên là một trong những cách sau:
Ceftriaxone 2 g đường tĩnh mạch, 12 giờ một lần
Penicillin 4 triệu đơn vị, đường tĩnh mạch mỗi 4 giờ
Ở nhiều quốc gia, penicillin G vẫn là lựa chọn đầu tiên cho bệnh viêm màng não mô cầu xâm lấn. Tuy nhiên, do nhiều quốc gia, bao gồm cả Hoa Kỳ, có tỷ lệ các chủng phân lập giảm nhạy cảm với penicillin ngày càng tăng, các quốc gia đó thường điều trị ban đầu bằng cephalosporin thế hệ thứ 3, chẳng hạn như ceftriaxone hoặc cefotaxime. Ngoài ra, khi sử dụng penicillin, cần điều trị theo dõi bằng ceftriaxone, ciprofloxacin hoặc rifampin để loại bỏ dịch chuyển qua đường mũi họng. Đã có báo cáo về các chủng kháng cả penicillin và cephalosporin thế hệ thứ ba.
Corticosteroid làm giảm tỷ lệ biến chứng thần kinh ở trẻ em và người lớn bị viêm màng não do vi khuẩn nghi ngờ do Haemophilus influenzae loại b hoặc S. pneumoniae. Bằng chứng ít rõ ràng hơn khi N. meningitidis là nguyên nhân. Tuy nhiên, corticosteroid liều cao làm xấu đi kết quả của sốc màng não không có viêm màng não và không nên dùng trong những trường hợp như vậy; tuy nhiên, corticosteroid liều thấp có thể được sử dụng ở những bệnh nhân có chức năng tuyến thượng thận không đủ. Khi sử dụng corticosteroid, cần cho trước khi dùng liều kháng sinh đầu tiên. Dexamethasone 0,15 mg/kg tĩnh mạch, 6 giờ một lần ở trẻ em và 10 mg đường tĩnh mạch, 6 giờ một lần ở người lớn) được cho dùng trong 4 ngày.
Viêm niệu đạo do não mô cầu được điều trị bằng các phác đồ thuốc tương tự như viêm niệu đạo do lậu cầu. Nguy cơ lây truyền qua đường tình dục của viêm niệu đạo do não mô cầu là không rõ ràng; tuy nhiên, có thể cân nhắc việc điều trị bạn tình (xem Các bệnh đặc trưng bởi viêm niệu đạo và viêm cổ tử cung từ CDC).
Phòng chống bệnh viêm màng não mô cầu
Dự phòng kháng sinh
Việc tiếp xúc gần gũi với người bị bệnh viêm màng não do não mô cầu có nguy cơ mắc bệnh cao và cần phải có kháng sinh dự phòng.
Các lựa chọn bao gồm
Rifampin 600 mg (dành cho trẻ em ≥ 1 tháng, 10 mg/kg; cho trẻ em < 1 tháng, 5 mg/kg) uống 4 liều cách nhau 12h.
Ceftriaxone 250 mg (đối với trẻ em < 15 tuổi, 125 mg; với trẻ em ≥ 15 tuổi, 250 mg) tiêm bắp x 1 liều
Ở người lớn, uống một liều fluoroquinolon (ciprofloxacin hoặc levofloxacin 500 mg hoặc ofloxacin 400 mg); đối với trẻ em ≥ 1 tháng, ciprofloxacin 20 mg/kg uống 1 liều (liều tối đa 500 mg)
Không nên dùng azithromycin thường xuyên, nhưng một nghiên cứu gần đây cho thấy một liều duy nhất 500 mg tương đương với rifampin để điều trị dự phòng bằng thuốc và do đó có thể là một cách thay thế cho những bệnh nhân có chống chỉ định với các thuốc được khuyên dùng.
Bệnh não mô cầu kháng Ciprofloxacin hiếm gặp nhưng đã được báo cáo ở một số quốc gia (Hy Lạp, Anh, Wales, Úc, Tây Ban Nha, Argentina, Pháp và Ấn Độ) và ở 2 bang của Hoa Kỳ (Bắc Dakota, Minnesota). Khi chọn một loại kháng sinh để dự phòng sau phơi nhiễm, bác sĩ lâm sàng nên xem xét các báo cáo về não mô cầu kháng ciprofloxacin tại địa phương.
Tiêm chủng
Xem Vắc xin viêm não mô cầu để biết thêm thông tin, bao gồm chỉ định, chống chỉ định và biện pháp phòng ngừa, liều lượng và cách dùng cũng như các tác dụng bất lợi. Xem thêm lịch tiêm vắc xin cho trẻ em và người lớn từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) và các khuyến nghị về vắc xin viêm màng não mô cầu từ Ủy ban Tư vấn về Thực hành Tiêm chủng (ACIP).
Có một số loại vắc xin ngừa viêm màng não mô cầu:
Ba loại vắc xin liên hợp bốn giá (MenACWY-D, MenACWY-CRM và MenACWY-TT) bảo vệ chống lại 4 trong số 6 nhóm huyết thanh gây bệnh phổ biến của não mô cầu (tất cả trừ B và X).
Vắc xin cộng hợp hóa trị hai bảo vệ chống lại các nhóm huyết thanh C và Y chỉ có ở dạng kết hợp với vắc xin giải độc tố uốn ván và vắc xin Haemophilus influenzae týp b (Hib-MenCY-TT) được phê duyệt cho trẻ từ 6 tuần đến 18 tháng tuổi có nguy cơ cao mắc bệnh não mô cầu; tuy nhiên, không còn Hib-MenCY-TT ở Hoa Kỳ (1).
Một loại vắc-xin polysaccharide bốn giá (MPSV4) dùng cho bệnh nhân ≥ 56 tuổi được chọn không còn ở Hoa Kỳ.
Có hai vắc xin đơn giá bảo vệ khỏi nhóm huyết thanh B (MenB-4C và MenB-FHbp)
Tất cả trẻ em nên được tiêm vắc xin liên hợp bốn giá khi 11 hoặc 12 tuổi, với liều nhắc lại khi 16 tuổi (xem thêm lịch tiêm chủng định kỳ cho trẻ em). Các loại vắc xin này cũng được khuyến nghị cho người lớn có nguy cơ mắc bệnh cao hơn.
MenB-4C hoặc MenB-FHbp được khuyến nghị cho những người ≥ 10 tuổi có nhiều nguy cơ mắc bệnh não mô cầu nhóm huyết thanh B.
Tài liệu tham khảo về phòng ngừa
1. Mbaeyi SA, Bozio CH, Duffy J, et al: Meningococcal vaccination: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices, United States, 2020. MMWR Recomm Rep 69(No. RR-9):1–41, 2020. doi: 10.15585/mmwr.rr6909a1
Những điểm chính
Trên 90% các trường hợp viêm màng não do não mô cầu bao gồm viêm màng não hoặc nhiễm khuẩn huyết.
Một người lành mang vi khuẩn trong mũi họng không triệu chứng là phổ biến; sự lây truyền thường xảy ra qua tiếp xúc trực tiếp với chất bài tiết hô hấp từ người mang vi khuẩn.
Ở Hoa Kỳ, hầu hết các trường hợp là lẻ tẻ, điển hình ở trẻ em < 2 tuổi, nhưng có thể xảy ra dịch bệnh, chủ yếu ở các cộng đồng bán trú (ví dụ trại tuyển quân đội, ký túc xá, trung tâm giữ trẻ ban ngày) và thường liên quan đến bệnh nhân từ 16 đến 23 tuổi.
Điều trị với ceftriaxone hoặc penicillin; thêm dexamethasone cho bệnh nhân viêm màng não.
Cung cấp cho những người tiếp xúc gần một loại thuốc kháng sinh dự phòng.
Tiêm chủng cho tất cả trẻ em bắt đầu từ năm 11 tuổi hoặc 12 tuổi, và chủng ngừa có lựa chọn những trẻ nhỏ có nguy cơ cao và những người có nguy cơ cao khác.
Thông tin thêm
Sau đây là các tài nguyên tiếng Anh có thể hữu ích. Vui lòng lưu ý rằng CẨM NANG không chịu trách nhiệm về nội dung của các tài nguyên này.
Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Vaccine schedule for children 18 years of age or younger
CDC: Bùng phát não mô cầu
CDC: Hướng dẫn điều trị STI 2021: Các bệnh đặc trưng bởi viêm niệu đạo và viêm cổ tử cung
Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP): Meningococcal vaccine recommendations