Đau dây 5 thường biểu hiện đau kịch phát nặng, đau nhói mặt do bệnh lý dây thần kinh số 5. Chẩn đoán là lâm sàng. Điều trị thường là với carbamazepine hoặc gabapentin; đôi khi cần phẫu thuật.
(Xem thêm Tổng quan về bệnh lý thần kinh giác mạc và dây thần kinh sọ.)
Đau dây thần kinh sinh ba ảnh hưởng chủ yếu là người lớn, đặc biệt là người cao tuổi. Rối loạn phổ biến hơn ở phụ nữ.
Căn nguyên của đau dây thần kinh sinh ba
Đau dây 5 thường do nguyên nhân chèn ép từ:
Chèn ép dây thần kinh sinh ba ở gốc của dây này do một vòng dây bất thường của động mạch nội sọ (ví dụ, động mạch tiểu não dưới trước, giãn động mạch nền)
Ít gặp hơn, vòng tĩnh mạch gây chèn ép dây thần kinh số 5 (vùng hạch sinh ba) tại rễ thoát ra của dây 5 vào thân não
Các nguyên nhân ít phổ biến hơn bao gồm chèn ép bởi khối u, một dị dạng động mạch, một chỗ phình động mạch và đôi khi có mảng xơ cứng ở vùng vào chân răng (thường ở bệnh nhân trẻ tuổi), nhưng những nguyên nhân này thường được phân biệt bằng cảm giác và các thiếu sót khác.
Các rối loạn khác gây ra các triệu chứng tương tự (ví dụ: bệnh đa xơ cứng) đôi khi được coi là đau dây thần kinh sinh ba, đôi khi thì không. Chẩn đoán nguyên nhân là điều quan trọng.
Cơ chế gây bệnh không rõ ràng. Một giả thuyết cho thấy việc chèn ép dây thần kinh gây ra thoái hóa myelin cục bộ, có thể dẫn đến việc tạo ra xung ngoại lai (dẫn truyền xinap điện) và/hoặc thoát ức chế các đường dẫn truyền cảm giác đau trung tâm liên quan đến nhân dây 5 tủy sống.
Các triệu chứng và dấu hiệu của đau dây thần kinh sinh ba
Đau do đau dây thần kinh sinh ba xảy ra dọc theo phân bố của một hoặc nhiều phân nhánh cảm giác của dây 5, thường là nhánh hàm trên. Cơn đau nghịch thường, kéo dài vài giây đến 2 phút, nhưng các cơn đau có thể xảy ra nhanh chóng – thường là 100 lần/ngày. Đau nhói, dội lên, và đôi khi tự hết.
Đau thường giảm bớt bằng cách kích thích vào vị trí kích phát trên mặt (bằng cách nhai, đánh răng, hoặc mỉm cười). Thông thường, bệnh nhân không thể ngủ nghiêng mặt về bên đau.
Thông thường, chỉ một bên của khuôn mặt bị ảnh hưởng.
Chẩn đoán đau dây thần kinh sinh ba
Đánh giá lâm sàng
Các triệu chứng của đau dây 5 thường mang tính đặc trưng khá cao. Do đó, một số bệnh lý khác gây đau mặt có thể được phân biệt trên lâm sàng:
Đau nửa đầu mạn tính (hội chứng Sjaastad) được phân biệt bằng các cơn đau kéo dài (5 đến 8 phút) và đáp ứng tốt với indomethacin.
Đau sau Herpes được phân biệt dựa vào đặc tính diễn biến liên tục (không có cơn kịch phát), tổn thương phát ban điển hình, sẹo, và thường gây bệnh tại các thành phần thị giác.
Đau đầu migraine, có thể gây đau mặt không điển hình, được phân biệt bởi cơn đau kéo dài hơn và thường đau kiểu nhức nhối.
Viêm xoang và đau răng không do nguyên nhân, thường có thể được phân biệt bằng các triệu chứng liên quan (ví dụ như chảy dịch mũi, sốt, đau đầu do tư thế nằm).
Khám thần kinh bình thường trong đau dây 5. Do đó, các triệu chứng thần kinh (như mất cảm giác trên mặt) cho thấy cơn đau giống như đau dây 5 là do bệnh lý khác (ví dụ khối u, đột quỵ, mảng xơ cứng rải rác, dị dạng mạch máu, các tổn thương khác làm chèn ép dây 5 hoặc cản trở đường dẫn truyền tới thân não). Trong những trường hợp như vậy, chụp MRI được chỉ định.
Điều trị đau dây thần kinh sinh ba
Thường là thuốc chống động kinh
Đau dây thần kinh sinh ba được điều trị bằng carbamazepine đường uống 200 mg uống 3 hoặc 4 lần mỗi ngày thường có hiệu quả trong thời gian dài; liều khởi phát là 100 mg uống 2 lần mỗi ngày, tăng liều từ 100 đến 200 mg/ngày cho đến khi kiểm soát được cơn đau (liều tối đa hàng ngày 1200 mg).
Nếu carbamazepine không có hiệu quả hoặc có tác dụng phụ, điều trị thay thế bằng:
Oxcarbazepine
Lamotrigine
Gabapentin
Baclofen
Phenytoin
Amitriptyline
Các thuốc phong bế thần kinh ngoại vi giúp giảm nhẹ triệu chứng tạm thời. Độc tố Botulinum có thể được tiêm vào giữa lớp biểu bì và lớp hạ bì tại các điểm gây đau hoặc dọc theo đường đi của các nhánh thần kinh liên quan. Điều trị này có thể có lợi, nhưng dữ liệu còn hạn chế.
Nếu vẫn còn đau nhiều mặc dù đã sử dụng các phương phá trên, cân nhắc thủ thuật cắt bỏ dây thần kinh; tuy nhiên, hiệu quả có thể chỉ là tạm thời, và các cơn đau tái phát có thể trầm trọng hơn trước khi bệnh nhân có được sự cải thiện thực sự. Phẫu thuật giảm đau có thể dẫn đến tê mặt. Cũng có thể gây tê đau (mất xúc giác đau); nó xảy ra ở 4% số bệnh nhân sau khi cắt rễ.
Trong phẫu thuật mở sọ sau, có thể đặt một miếng nhỏ để phân tách vòng mạch tuần hoàn rung động từ gốc dây 5 (kỹ thuật giải nén vi mạch, hoặc phẫu thuật Jannetta). Trong phẫu thuật bằng dao gamma, bức xạ gamma được tập trung vào dây thần kinh sinh ba đầu gần nơi nó thoát ra khỏi thân não; thủ thuật này làm gián đoạn tín hiệu đau đến não. Có thể gây tổn thương điện hoặc hoá chất hoặc chèn bóng hạch sinh ba thông qua luồn kim qua da có định vị. Đôi khi, có thể tiến hành cắt bỏ các nhánh dây 5 giữa hạch sinh ba và thân não.
Hủy dây 5 toàn bộ đôi khi được sử dụng như phương án cuối cùng trong các trường hợp đau dây 5 tái phát kháng trị.
Giải chèn ép vi mạch
Giải ép vi mạch có thể giúp giảm đau trong trường hợp có sự chèn ép mạch các dây thần kinh sọ (đau dây thần kinh sinh ba, co cơ nửa mặt, hoặc đau dây 9). Đối với đau dây 5, áp lực được giảm bớt bằng cách đặt một miếng bọt biển giữa dây 5 và động mạch chèn ép (thủ thuật Jannetta). Thông thường, thủ thuật này làm giảm đau, nhưng ở khoảng 15% bệnh nhân, đau sẽ tái diễn. |
Những điểm chính
Đau dây thần kinh sinh ba thường do chèn ép bởi một động mạch nội sọ.
Các cơn đau có đặc điểm kịch phát, lan tỏa, dữ dội, và đôi khi mất khả năng thường là đặc trưng bệnh.
Điều trị bằng carbamazepine, thường có hiệu quả trong thời gian dài; nếu carbamazepine không hiệu quả hoặc có tác dụng bất lợi, hãy thử dùng một loại thuốc khác (ví dụ: oxcarbazepine, lamotrigine, gabapentin, baclofen, pregabalin).
Nếu vẫn còn đau nhiều mặc dù đã sử dụng các phương pháp trên, cân nhắc giải chèn ép vi mạch hoặc thủ thuật cắt bỏ dây thần kinh; tuy nhiên, hiệu quả có thể chỉ là tạm thời, và các cơn đau tái phát có thể trầm trọng hơn trước khi bệnh nhân có được sự cải thiện thực sự.