Sốt phát ban dịch tễ là do Rickettsia prowazekii. Các triệu chứng gồm có sốt cao kéo dài, đau đầu khó giải thích, và phát ban dạng dát sẩn.
(Xem thêm Tổng quan về Nhiễm trùng Rickettsial và liên quan.)
Sốt phát ban dịch tễ là một bệnh rickettsial.
Con người là vật chủ tự nhiên cho R. prowazekii, lưu hành trên toàn thế giới và truyền qua cơ thể chấy rận khi phân chấy rận dính vào vết xước hoặc cọ xát vào vết căn hoặc các vết thương khác (hoặc đôi khi màng nhầy của mắt hoặc miệng). Ở Mỹ, con người thỉnh thoảng mắc bệnh sốt phát ban sau khi tiếp xúc với sóc bay vì bọ chét hoặc rận trên sóc bay có thể là vật trung gian truyền bệnh.
Tử vong rất hiếm ở trẻ < 10 tuổi, nhưng tỷ lệ tử vong tăng theo tuổi và có thể tới 60% ở những bệnh nhân > 50 tuổi không được điều trị.
Các triệu chứng và dấu hiệu của bệnh sốt phát ban
Sau giai đoạn ủ bệnh từ 7 đến 14 ngày, sốt, nhức đầu, và mệt mỏi xảy ra đột ngột. Sốt cao tới 40°C trong vài ngày và vẫn còn sốt cao, giảm nhẹ vào buổi sáng, trong khoảng 2 tuần. Dấu hiệu đau đầu chung chung và dữ dội. Các ban dát màu hồng nhỏ, xuất hiện từ ngày 4 đến ngày 6, nhanh chóng lan khắp cơ thể, thường là ở bắp đùi và trên thân trên chứ không phải trên lòng bàn tay, lòng bàn chân và mặt. Sau đó, ban trở nên sẫm màu và biểu hiện dạng dát sẩn. Trong trường hợp nặng, phát ban là các chấm xuất huyết và chảy máu.
Đôi khi có lách to. Hạ huyết áp xảy ra ở hầu hết bệnh nhân nặng. Trụy mạch, suy thận, dấu hiệu viêm não, bầm tím với hoạt tử và viêm phổi là những dấu hiệu tiên lượng xấu.
Bệnh Brill-Zinsser, biểu hiện sốt phát ban dịch tễ nhẹ tái diễn, có thể xảy ra hàng năm sau nhiễm trùng ban đầu nếu cơ quan bảo vệ vật chủ không hiệu quả.
Chẩn đoán bệnh sốt phát ban
Lâm sàng
Nhuộm huỳnh quang kháng thể với mảnh sinh thiết vị trí phát ban để phát hiện các sinh vật
Xét nghiệm huyết thanh học trong giai đoạn cấp tính và cả giai đoạn hồi phục (xét nghiệm huyết thanh học không có giá trị trong chẩn đoán bệnh cấp tính)
Phản ứng chuỗi Polymerase (PCR)
Biểu hiện chấy rận xâm nhập đốt thường rõ ràng và mạnh mẽ gợi ý sốt phát ban nếu tiền sử dịch tễ (ví dụ sống trong hoặc đi qua một khu vực lưu hành) cho thấy có thể tiếp xúc.
Để biết chi tiết, hãy xem Tổng quan về Nhiễm trùng Rickettsial và liên quan.
Điều trị bệnh sốt phát ban
Doxycycline
Điều trị ban đầu là doxycycline 200 mg uống một lần duy nhất vào ngày đầu và sau đó duy trì liều 100 mg 2 lần/ngày ở người lớn cho đến khi bệnh nhân cải thiện và hết sốt trong 24 đến 48 giờ và điều trị ít nhất 7 ngày.
Mặc dù một số tetracycline có thể gây ố răng ở trẻ em < 8 tuổi, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) khuyên rằng nên dùng một đợt doxycycline 2,2 mg/kg uống hoặc tĩnh mạch hai lần/ngày sẽ đảm bảo (1). Nghiên cứu chỉ ra rằng các liệu trình ngắn hạn của doxycycline (5 đến 10 ngày, như được sử dụng cho bệnh còi xương) có thể được sử dụng cho trẻ em mà không gây ố răng hoặc làm suy yếu men răng (2).
Điều trị bước 2 là Chloramphenicol 500 mg/ngày uống hoặc tĩnh mạch, 4 lần/ngày trong 7 ngày. Chloramphenicol dạng uống không có sẵn ở Mỹ, và việc sử dụng nó có thể gây ra tác dụng phụ về huyết học, đòi hỏi phải theo dõi các chỉ số máu.
Bệnh nhân sốt phát ban dịch tễ nặng có thể có sự gia tăng rõ rệt tính thấm mao mạch ở giai đoạn sau; do đó, nên truyền dịch tĩnh mạch thận trọng để duy trì huyết áp tránh phù não và phù phổi.
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Centers for Disease Control and Prevention: Information for Healthcare Providers, Typhus Fevers
2. Todd SR, Dahlgren FS, Traeger MS, et al: No visible dental staining in children treated with doxycycline for suspected Rocky Mountain Spotted Fever. J Pediatr 166(5):1246-51, 2015. doi: 10.1016/j.jpeds.2015.02.015. Epub 2015 Mar 17. PMID: 25794784.
Phòng ngừa bệnh sốt phát ban
Tiêm vắc - xin và kiểm soát chấy rận có hiệu quả phòng bệnh cao hơn. Tuy nhiên, vắc-xin không có sẵn. Chấy rận có thể được loại trừ bằng lau bụi do những người bị nhiễm bệnh bằng malathion hoặc lindane. Cần phải giặt bộ đồ giường và quần áo ít nhất một lần một tuần trong nước nóng (> 54 độ C) và sấy ở nhiệt độ cao. Quần áo và các vật dụng không giặt được có thể giặt khô hoặc gói kín trong túi nhựa và giữ trong 2 tuần. Bộ đồ giường và quần áo cũng có thể được xử lý bằng thuốc diệt côn trùng permethrin.
Những điểm chính
Bệnh sốt phát ban dịch tễ phổ biến trên toàn thế giới, con người là vật chủ tự nhiên.
Bệnh lây truyền giữa người với người khi chấy rận tiếp xúc phân người bệnh và đốt người qua vết trầy xước hoặc cọ xát vào vết đốt, vết thương, hoặc màng nhầy.
Ban dát nhỏ, hồng nhanh chóng che phủ cơ thể, sau đó, trở nên sẫm màu và dát sẩn.
Tỉ lệ tử vong tăng theo tuổi và có thể đạt 60% ở những bệnh nhân trên > 50 tuổi không được điều trị; trụy mạch, suy thận, dấu hiệu viêm não, bầm tím với hoại tử và viêm phổi là những dấu hiệu tiên lượng xấu.
Ca bệnh nghi ngờ thường dựa vào biểu hiện lâm sàng, dấu hiệu tiếp xúc với chấy rận và cư trú gần đây ở hoặc đi du lịch đến một vùng lưu hành; chẩn đoán xác định bằng cách nhuộm huỳnh quang mảnh sinh thiết da.
Điều trị với doxycycline hoặc chloramphenicol.
Bệnh Brill-Zinsser, biểu hiện sốt phát ban dịch tễ nhẹ tái diễn, có thể xảy ra hàng năm sau nhiễm trùng ban đầu nếu cơ quan bảo vệ vật chủ không hiệu quả.
Bệnh Brill-Zinsser
Bệnh Brill-Zinsser là bệnh sốt phát ban dịch tễ tái diễn xảy ra hàng năm sau một nhiễm trùng khởi phát ban đầu.
Bệnh nhân có bệnh Brill-Zinsser đã bị bệnh phát ban dịch tễ sớm hơn hoặc sống trong một vùng lưu hành. Rõ ràng, khi các cơ quan bảo vệ vật chủ suy giảm, các sinh vật sống được giữ lại trong cơ thể sẽ được kích hoạt, gây ra sốt phát ban tái phát; do đó, bệnh biểu hiện không thường xuyên, có thể xảy ra ở bất kỳ mùa hoặc khu vực địa lý nào, và không nhiễm chấy rận Chấy rận ký sinh trên người có thể gây bệnh và trở thành tác nhân truyền bệnh. Chấy rận ký sinh trên người có thể gây bệnh và trở thành tác nhân truyền bệnh.
Các triệu chứng và dấu hiệu của bệnh Brill-Zinsser gần như luôn nhẹ và giống sốt phát ban dịch tễ với rối loạn tuần hoàn tương tự và thay đổi ở gan, thận và hệ thần kinh trung ương. Thời kỳ sốt kéo dài kéo dài khoảng 7 đến 10 ngày. Phát ban thỉnh thoảng xuất hiện và nhanh biến mất hoặc vắng mặt. Bệnh không gây tử vong.
Xem thêm Tổng quan về Nhiễm trùng Rickettsial và liên quan chẩn đoán và điều trị.