Rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD) là một chứng rối loạn khuyết tật phát triển sau khi trải qua một sự kiện đau thương. Nó được đặc trưng bởi những suy nghĩ xâm nhập, ác mộng và hồi tưởng; tránh nhắc nhở về chấn thương; nhận thức và tâm trạng tiêu cực; tăng cảnh giác và rối loạn giấc ngủ. Chẩn đoán dựa trên các tiêu chí lâm sàng. Điều trị bao gồm liệu pháp tâm lý và đôi khi là liệu pháp dược lý bổ trợ.
(Xem thêm Tổng quan về Sang chấn và Rối loạn Liên quan đến Stress.)
Tỷ lệ hiện mắc PTSD trong suốt cuộc đời là khoảng 9%, với tỷ lệ hiện mắc trong 12 tháng là khoảng 4% (1).
Chiến đấu, tấn công tình dục, và thiên tai tự nhiên hoặc do con người gây ra là những nguyên nhân phổ biến của PTSD. PTSD có thể dẫn đến rối loạn chức năng xã hội, nghề nghiệp và cá nhân nghiêm trọng.
Trong khi chứng rối loạn căng thẳng cấp tính (ASD) chỉ có thể được chẩn đoán trong vòng tháng đầu tiên sau chấn thương thì PTSD chỉ có thể được chẩn đoán ít nhất 1 tháng sau chấn thương. ASD có thể phát triển trực tiếp thành PTSD, hoặc PTSD có thể phát triển nhiều tháng hoặc thậm chí nhiều năm sau chấn thương mà không có vấn đề gì rõ ràng trước đó.
Tài liệu tham khảo chung
1. Goldstein RB, Smith SM, Chou SP, et al: The epidemiology of DSM-5 posttraumatic stress disorder in the United States: Results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions-III. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 51(8):1137-1148, 2016. doi: 10.1007/s00127-016-1208-5
Triệu chứng và dấu hiệu của PTSD
Các triệu chứng của PTSD có thể được chia thành 4 loại:
Xâm nhập
Né tránh
Những thay đổi tiêu cực về nhận thức và tâm trạng
Thay đổi về kích động và phản ứng
Xâm nhập: Xâm nhập là những ký ức hoặc cơn ác mộng không mong muốn tái hiện lại sự kiện kích hoạt. Xâm nhập có thể ở dạng "hồi tưởng", có thể được kích hoạt bởi hình ảnh, âm thanh, mùi hoặc các kích thích khác. Ví dụ: một tiếng động lớn có thể khơi dậy ký ức về một vụ hành hung, khiến người đó hoảng sợ ném mình xuống đất.
Né tránh: Những người bị PTSD có thể tránh những lời nhắc nhở về chấn thương tâm lý, chẳng hạn như các khu vực cụ thể trong thị trấn hoặc các hoạt động yêu thích trước đây.
Những thay đổi tiêu cực trong nhận thức và tâm trạng: Những thay đổi về nhận thức và tâm trạng bao gồm sự thờ ơ và thờ ơ, nhận thức sai lệch, mất hứng thú, tự trách móc bản thân không phù hợp và trầm cảm.
Thay đổi về kích động và phản ứng: Những người bị PTSD có thể biểu hiện sự kích động, khó chịu và phản ứng quá mức hoặc họ có thể tỏ ra tê liệt và xa cách.
Một phân nhóm phân ly của PTSD đã được công nhận. Điều này bao gồm tất cả các triệu chứng được đề cập ở trên, cộng với sự phi nhân cách hóa (cảm giác tách rời khỏi bản thân hoặc cơ thể của một người) và/hoặc vô thực hóa (trải nghiệm thế giới như không thực hoặc giống như một giấc mơ).
Chẩn đoán PTSD
Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition, Text Revision (DSM-5-TR) criteria
Để đáp ứng tiêu chuẩn DSM-5-TR để chẩn đoán PTSD, bệnh nhân phải tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với một sự kiện chấn thương tâm lý và có các triệu chứng thuộc từng loại sau trong khoảng thời gian ≥ 1 tháng (1).
Triệu chứng xâm nhập (≥ 1 trong các triệu chứng sau):
Có những ký ức đau buồn tái diễn, không mong muốn, mang tính thâm nhập
Có những giấc mơ gây đau buồn xảy ra thường xuyên (ví dụ, cơn ác mộng) về sự kiện
Hành động hoặc cảm thấy như thể sự kiện đang xảy ra lần nữa, có thể từ việc có những hồi tưởng đến hoàn toàn mất đi nhận biết về môi trường hiện tại xung quanh
Cảm thấy căng thẳng về tâm lý hoặc sinh lý khi bị nhắc nhở về sự kiện đó (ví dụ: vào ngày kỷ niệm của nó, bởi những âm thanh tương tự như những âm thanh được nghe trong sự kiện đó)
Các triệu chứng tránh né (≥ 1 trong số các triệu chứng sau):
Né tránh các suy nghĩ, cảm xúc, hoặc ký ức liên quan đến sự kiện
Né tránh các hoạt động, địa điểm, cuộc trò chuyện hoặc những người gây kích hoạt ký ức về sự kiện
Tác động tiêu cực đến nhận thức và tâm trạng (≥ 2 trong số những điều sau):
Mất trí nhớ về các phần quan trọng của sự kiện (quên phân ly)
Những kì vọng hoặc niềm tin tiêu cực dai dẳng và bị phóng đại về bản thân, những người khác hoặc trên giới
Những suy nghĩ lệch lạc dai dẳng về nguyên nhân hoặc hậu quả của sang chấn dẫn đến đổ lỗi cho bản thân hay người khác
Tình trạng cảm xúc tiêu cực dai dẳng (ví dụ như lo sợ, ghê rợn, tức giận, tội lỗi, xấu hổ)
Giảm đáng kể sự quan tâm hoặc tham gia vào các hoạt động quan trọng
Cảm thấy mất gắn kết hoặc xa lạ với người khác
Liên tục mất khả năng trải nghiệm các cảm xúc tích cực (ví dụ như hạnh phúc, sự hài lòng, cảm nhận yêu thương)
Thay đổi kích thích và phản ứng (≥ 2 trong số những điều sau):
Khó ngủ
Dễ bị kích thích hoặc tức giận dữ dội
Hành vi tự hủy hoại hoặc liều lĩnh
Vấn đề tập trung
Tăng phản ứng giật mình
Tăng cảnh giác
Ngoài ra, các biểu hiện phải gây ra tình trạng đau khổ đáng kể hoặc làm suy giảm đáng kể chức năng xã hội hoặc nghề nghiệp và không có liên quan đến các ảnh hưởng sinh lý của một chất hoặc bệnh nội khoa khác.
Loại phụ phân ly của PTSD được chẩn đoán khi, ngoài tất cả các triệu chứng nêu trên, còn có bằng chứng về sự mất nhân cách (cảm giác tách rời khỏi bản thân hoặc cơ thể) và/hoặc mất thực tế (trải nghiệm thế giới như không thực hoặc giống như mơ).
PTSD thường bị bỏ qua. Chấn thương có thể không rõ ràng đối với bác sĩ lâm sàng và bệnh nhân có thể không có động lực để thảo luận về một chủ đề khó. Chấn thương có thể dẫn đến một vòng xoáy phức tạp của các triệu chứng nhận thức, tình cảm, hành vi và cơ thể. Việc chẩn đoán thường phức tạp hơn do có rối loạn trầm cảm xảy ra đồng thời, rối loạn lo âu và/hoặc rối loạn sử dụng chất kích thích.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition, Text Revision (DSM-5-TR). American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC, pp 301-313.
Điều trị PTSD
Tâm lý trị liệu
Điều trị bằng thuốc
Tự chăm sóc
Tự chăm sóc là rất quan trọng trong và sau một cuộc khủng hoảng hoặc chấn thương. Tự chăm sóc bao gồm:
An toàn cá nhân
Sức khỏe thể chất
Để đầu óc trống rỗng
An toàn cá nhân là nền tảng. Sau một chấn thương, mọi người có khả năng xử lý trải nghiệm tốt hơn khi họ biết rằng họ và những người thân yêu của họ được an toàn. Tuy nhiên, có thể rất khó để có được sự an toàn hoàn toàn trong các cuộc khủng hoảng đang diễn ra như bạo hành gia đình, chiến tranh hoặc đại dịch. Trong những khó khăn liên tục như vậy, mọi người nên tìm kiếm sự hướng dẫn của các chuyên gia về cách họ và người thân của họ có thể an toàn nhất có thể.
Sức khỏe thể chất có thể gặp nguy hiểm trong và sau khi trải nghiệm chấn thương. Càng nhiều càng tốt, người có nguy cơ nên cố gắng duy trì một lịch trình ăn, ngủ và tập thể dục lành mạnh. Các chất và thuốc có tác dụng an thần (ví dụ: nhóm thuốc benzodiazepin) và gây say (ví dụ: rượu) cần phải được sử dụng một cách chừng mực, nếu có.
Phương pháp chánh niệm để chăm sóc bản thân nhằm mục đích giảm bớt căng thẳng, buồn chán, tức giận, buồn bã và cô lập mà những người bị tổn thương thường gặp phải. Nếu hoàn cảnh cho phép, những người có nguy cơ nên lập và tuân theo lịch trình bình thường hàng ngày, tiếp tục tham gia với gia đình và cộng đồng, đồng thời thực hiện những sở thích quen thuộc (hoặc phát triển những sở thích mới).
Sẽ rất hữu ích nếu hạn chế lượng thời gian dành cho tin tức và thay vào đó chuyển sang các hoạt động khác (ví dụ: đọc tiểu thuyết, giải câu đố, vẽ tranh, làm bánh quy cho người hàng xóm ở nhà).
Tâm lý trị liệu
Liệu pháp nhận thức-hành vi tập trung vào chấn thương (CBT) có bằng chứng mạnh mẽ nhất về hiệu quả đối với hầu hết những người mắc PTSD (1). Đối với chứng rối loạn căng thẳng cấp tính (ASD), hình thức trị liệu tâm lý này bao gồm giáo dục bệnh nhân, tái cấu trúc nhận thức và tiếp xúc trị liệu với những hồi ức về trải nghiệm đau thương. Liệu pháp xử lý nhận thức là một loại CBT bao gồm việc trò chuyện về những tác động của trải nghiệm đau thương và đưa những suy nghĩ tiêu cực về bản thân cũng như những trải nghiệm đau thương vào quan điểm, coi chúng khác với chấn thương thực tế.
Tiếp xúc kéo dài là một liệu pháp tâm lý hiệu quả khác bao gồm việc giải quyết một loạt ký ức đau thương trong khi quản lý phản ứng tâm sinh lý đối với chúng bằng các kỹ thuật như kiểm soát hơi thở, từ đó làm giảm dần tác động của ký ức.
Khử nhạy cảm và tái xử lý chuyển động của mắt (EMDR) là một hình thức trị liệu phơi nhiễm cũng có thể được sử dụng (2). Đối với liệu pháp này, bệnh nhân được yêu cầu nhìn theo ngón tay di chuyển của nhà trị liệu trong khi họ tưởng tượng bị tiếp xúc với sang chấn. Trong khi một số chuyên gia cho rằng bản thân chuyển động của mắt giúp khử nhạy cảm, những người khác cho rằng hiệu quả của nó chủ yếu là do tiếp xúc hơn là chuyển động của mắt.
Phong cách trị liệu rất quan trọng trong điều trị PTSD (3). Tình cảm ấm áp, trấn an và đồng cảm là một số yếu tố không đặc hiệu có thể cực kỳ quan trọng khi làm việc với những người mắc các triệu chứng PTSD cốt lõi như xấu hổ, né tránh, cảnh giác quá mức và thờ ơ.
Điều trị bằng thuốc
Bằng chứng về liệu pháp dùng thuốc trong PTSD kém mạnh mẽ hơn so với liệu pháp tâm lý tập trung vào chấn thương (4). Thông thường, thuốc được sử dụng để điều trị các rối loạn tâm thần đồng thời hoặc các triệu chứng PTSD đặc biệt nổi bật, chẳng hạn như trầm cảm hoặc lo lắng.
Các chất ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) có thể làm giảm lo lắng và/hoặc trầm cảm (5). Prazosin có vẻ hữu ích trong việc làm giảm ác mộng (6). Một đợt dùng thuốc an thần ngắn có thể giúp giảm chứng mất ngủ. Nhiều loại thuốc khác đang được sử dụng với bằng chứng ngày càng rõ ràng về hiệu quả; cac loại thuốc này bao gồm các thuốc ổn định tâm trạng (ví dụ: axit valproic), thuốc chống loạn thần không điển hình (ví dụ: aripiprazole) và thuốc gây ảo giác (như là MDMA, ketamine và psilocybin) (7).
Tài liệu tham khảo về điều trị
1. Bisson J, Andrew M: Psychological treatment of post-traumatic stress disorder (PTSD). Cochrane Database Syst Rev (3):CD003388, 2007. doi: 10.1002/14651858.CD003388.pub3
2. Wilson G, Farrell D, Barron I, et al: The use of eye-movement desensitization reprocessing (EMDR) therapy in treating post-traumatic stress disorder—A systematic narrative review. Front Psychol;9:923, 2018. doi: 10.3389/fpsyg.2018.00923
3. Howard R, Berry K, Haddock G: Therapeutic alliance in psychological therapy for posttraumatic stress disorder: A systematic review and meta-analysis. Clin Psychol Psychother 29(2):373-399, 2022. doi: 10.1002/cpp.2642
4. Wright LA, Sijbrandij M, Sinnerton R, et al: Pharmacological prevention and early treatment of post-traumatic stress disorder and acute stress disorder: A systematic review and meta-analysis. Transl Psychiatry 9(1):334, 2019. doi: 10.1038/s41398-019-0673-5
5. Stein DJ, Ipser JC, Seedat S: Pharmacotherapy for post traumatic stress disorder (PTSD). Cochrane Database Syst Rev 22006(1):CD002795, 2006 doi: 10.1002/14651858.CD002795.pub2
6. Khachatryan D, Groll D, Booij L: Prazosin for treating sleep disturbances in adults with posttraumatic stress disorder: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Gen Hosp Psychiatry 39:46-52, 2016. doi: 10.1016/j.genhosppsych.2015.10.007
7. Krediet E, Bostoen T, Breeksema J, et al: Reviewing the potential of psychedelics for the treatment of PTSD. Int J Neuropsychopharmacol. 23(6):385-400, 2020. doi: 10.1093/ijnp/pyaa018