Những bất thường về nhiễm sắc thể giới tính có thể liên quan đến lệch bội lẻ, đột biến mất đoạn một phần hoặc nhân đôi của nhiễm sắc thể giới tính hoặc thể khảm.
(Xem thêm Tổng quan về các bất thường về nhiễm sắc thể.)
Những bất thường về nhiễm sắc thể giới tính là phổ biến và gây ra các hội chứng liên quan đến một loạt các dị tật bẩm sinh và phát triển. Phần lớn không được nghi ngờ trước sinh nhưng có thể tình cờ phát hiện ra nếu bộ nhiễm sắc thể được thực hiện vì những lý do khác, chẳng hạn như tuổi mẹ cao. Các bất thường thường khó nhận biết khi sinh và có thể không được chẩn đoán cho đến khi dậy thì.
Ảnh hưởng của những bất thường về nhiễm sắc thể X không nặng như những ảnh hưởng do những bất thường về nhiễm sắc thể thường tương tự. Nữ giới có 3 nhiễm sắc thể X thường bình thường về thể chất và tinh thần và có thể sinh sản. Ngược lại, tất cả các trường hợp tam nhiễm sắc thể thường đã biết (ví dụ: trisomy 13) đều có những tác động đáng kể về mặt lâm sàng và thường gây tàn phá. Tương tự như vậy, trong khi không có nhiễm sắc thể 1 X (monsomy X) gây ra một hội chứng cụ thể trong hầu hết các trường hợp (hội chứng Turner [monsomy X]), thì không có nhiễm sắc thể thường luôn gây tử vong. Điều quan trọng cần lưu ý là những người có nhiễm sắc thể 1 X có thể khảm liên quan đến nhiễm sắc thể Y (tức là một số tế bào có 46,XY) có thể có kiểu hình nam hoặc nữ (1).
Giả thuyết của Lyon (X bất hoạt)
Do có 2 nhiễm sắc thể X, người nữ có 2 vị trí cho mỗi gen liên kết X, so với một vị trí ở nam giới. Sự mất cân bằng này dường như gây ra vấn đề "liều lượng" gen. Tuy nhiên, theo giả thuyết của Lyon, 1 trong số 2 nhiễm sắc thể X trong mỗi tế bàosinh dưỡng nữ bị ngưng hoạt động về di truyền sớm trong phôi thai (khoảng ngày thứ 16). Trên thực tế, cho dù có bao nhiêu nhiễm sắc thể X, nhưng chỉ có 1 nhiễm sắc thể hoạt động còn lại đều bị bất hoạt. Tuy nhiên, các nghiên cứu di truyền phân tử đã chỉ ra rằng một số gen trên nhiễm sắc thể X (hoặc trên các nhiễm sắc thể X) bất hoạt vẫn hoạt động, và vài yếu tố này rất cần thiết cho sự phát triển của phụ nữ bình thường. XIST là gen chịu trách nhiệm cho việc khử hoạt tính gen của nhiễm sắc thể X, tạo ra RNA khởi động quá trình bất hoạt.
Nhiễm sắc thể X bị bất hoạt có thể có nguồn gốc từ bố hoăc mẹ và thường xảy ra ngẫu nhiên trong mỗi tế bào; và nhiễm sắc thể X đó sẽ tiếp tục bất hoạt trong tất cả các thế hệ tế bào của tiếp theo. Do đó, về cơ bản tất cả con cái đều có khảm, với một số tế bào có X của mẹ hoạt động và những tế bào khác có X của cha hoạt động.
Ngọc trai & cạm bẫy
|
Đôi khi, sự phân bố ngẫu nhiên về nhiễm sắc thể X bất hoạt trong một số lượng nhỏ các tế bào hiện diện tại thời điểm bất hoạt dẫn đến kết quả là các tế bào ở các mô hậu duệ của chúng có ưu thế của nhiễm sắc thể X từ bố hoặc mẹ. Sự bất hoạt chọn lọc có thể giải thích cho sự biểu hiện của các triệu chứng nhẹ ở những phụ nữ dị hợp tử đối với các rối loạn liên quan đến X như chứng hemophilia và chứng loạn dưỡng cơ (tất cả đều có thể không có triệu chứng nếu nhiễm sắc thể X hoạt động được chia theo tỉ lệ 50:50). Sự bất hoạt chọn lọc cũng có thể xảy ra bằng cơ chế chọn lọc sau bất hoạt.
Tài liệu tham khảo
1. Guzewicz L, Howell S, Crerand CE, et al: Clinical phenotype and management of individuals with mosaic monosomy X with Y chromosome material stratified by genital phenotype. Am J Med Genet A 185(5):1437-1447, 2021 doi: 10.1002/ajmg.a.62127