Bệnh dại là một bệnh viêm não do virut lây lan bởi nước bọt của dơi bị nhiễm bệnh và một số động vật có vú bị bệnh khác. Các triệu chứng bao gồm trầm cảm và sốt, tiếp theo là kích động, tăng tiết nước bọt, và sợ nước. Chẩn đoán bằng sinh thiết da với kháng thể huỳnh quang hoặc xét nghiệm phản ứng chuỗi polymerase. Tiêm chủng được chỉ định cho những người có nguy cơ phơi nhiễm cao. Nếu các việc này được thực hiện nhanh chóng và tỉ mỉ, hầu như luôn sẽ ngăn ngừa được bệnh dại ở người. Nếu không, bệnh này hầu như gây tử vong. Điều trị là hỗ trợ.
(Xem thêm Giới thiệu về Nhiễm trùng não.)
Bệnh dại gây ra > 55.000 trường hợp tử vong trên toàn thế giới hàng năm, chủ yếu ở Châu Mỹ La tinh, Châu Phi và Châu Á, nơi bệnh dại ở chó lan tràn. Tại Hoa Kỳ, việc tiêm vắc xin cho gia súc đã làm giảm số trường hợp bệnh dại ở người xuống < 3/năm, chủ yếu lây truyền bởi dơi bị nhiễm bệnh. Gấu trúc, chồn và cáo bị nhiễm bệnh cũng có thể truyền bệnh dại. Truyền bệnh dại cho người từ các loài gặm nhấm nhỏ (như sóc, sóc chuột, chuột cống, chuột đồng, chuột lang, chuột lang, chuột nhảy) và chuột đồng (bao gồm cả thỏ và thỏ rừng) chưa được báo cáo.
Động vật bị dại truyền bệnh truyền nhiễm qua nước bọt, thường qua vết cắn. Hiếm khi, vi rút có thể xâm nhập qua vết trầy da hoặc qua niêm mạc mắt, mũi hoặc miệng. Vi rút này di chuyển từ vị trí xâm nhập thông qua các dây thần kinh ngoại vi đến tủy sống (hoặc đến thân não khi bị cắn ở mặt), rồi đến não. Sau đó, nó lây lan từ hệ thống thần kinh trung ương (CNS) qua các dây thần kinh ngoại biên đến các bộ phận khác của cơ thể. Sự tham gia của tuyến nước bọt và niêm mạc miệng liên quan tới khả năng truyền bệnh.
Các triệu chứng và dấu hiệu của bệnh dại
Tại vị trí vết cắn có thể bị đau hoặc dị cảm. Tốc độ tiến triển bệnh phụ thuộc vào chất gây nhiễm virus và khoảng cách từ vết thương với não. Thời kỳ ủ bệnh trung bình khoảng 1 đến 2 tháng nhưng có thể là > 1 năm.
Triệu chứng ban đầu không đặc hiệu: sốt, đau đầu và khó chịu. Viêm não (bệnh dại kịch phát, chiếm 80%) hoặc tê liệt (bệnh dại tiềm ẩn, trong 20%) phát triển trong vòng vài ngày, Viêm não gây bồn chồn, lú lẫn, kích động, hành vi kỳ lạ, ảo giác và mất ngủ. Tiết rất nhiều nước bọt, khi cố gắng uống sẽ gây ra co thắt đau các cơ thanh quản và hầu họng (sợ nước). Ở thể liệt, liệt lan lên và liệt tứ chi phát triển không kèm theo mê sảng hoặc sợ nước.
Chẩn đoán bệnh dại
Sinh thiết da với xét nghiệm kháng thể huỳnh quang
Đôi khi thử nghiệm phản ứng chuỗi polymerase (PCR) đối với các mẫu là dịch hoặc mô
Cần nghi ngờ bệnh dại ở bệnh nhân viêm não hoặc liệt lan lên và có tiền sử bị động vật cắn hoặc tiếp xúc với loài dơi; vết cắn của dơi có thể nông và bị bỏ sót.
Xét nghiệm kháng thể huỳnh quang trực tiếp của mẫu sinh thiết da gáy là xét nghiệm chẩn đoán được lựa chọn. Chẩn đoán cũng có thể được thực hiện bằng PCR của dịch não tủy (CSF), nước bọt hoặc mô. Các mẫu xét nghiệm tìm kháng thể bệnh dại bao gồm huyết thanh và CSF.
CT, MRI, và EEG bình thường hoặc có các thay đổi không đặc hiệu.
Điều trị bệnh dại
Chăm sóc hỗ trợ
Một khi bệnh dại đã phát triển, điều trị chỉ mang tính hỗ trợ và bao gồm an thần mạnh (ví dụ như ketamine và midazolam) và các biện pháp làm bệnh nhân thoải mái. Tử vong thường xảy ra từ 3 đến 10 ngày sau khi các triệu chứng bắt đầu. Rất ít bệnh nhân còn sống sót; nhiều người đã được điều trị dự phòng trước khi xuất hiện triệu chứng. Có bằng chứng cho thấy việc tiêm chủng bệnh dại và điều trị globulin miễn dịch sau khi bệnh dại phát triển trên lâm sàng có thể làm bệnh xấu đi nhanh hơn.
Phòng ngừag bệnh dại
Động vật bị dại thường có thể được nhận ra bởi hành vi kỳ lạ của chúng; chúng có thể bị kích động và hung dữ, yếu, hoặc bị liệt và có thể không sợ người. Động vật ăn đêm (ví dụ: dơi, chồn, gấu trúc) có thể ra ngoài cả ban ngày. Dơi có thể gây ra tiếng ồn bất thường và gặp khó khăn khi bay. Không nên tiếp xúc với một con vật bị nghi là mắc bệnh dại. Cần liên lạc với cơ quan y tế địa phương để loại bỏ động vật này.
Bởi vì dơi là một ổ chứa quan trọng cho vi rút dại ở Mỹ và vì vết cắn của dơi có thể khó phát hiện, nên tiếp xúc với con dơi là chỉ định tuyệt đối cho điều trị dự phòng sau phơi nhiễm.
Các khuyến cáo về dự phòng trước và sau phơi nhiễm có sẵn (1).
Dự phòng bệnh dại trước khi tiếp xúc
Vắc-xin bệnh dại diplozid ở người (HDCV) an toàn và được khuyên dùng để dự phòng trước khi tiếp xúc cho những người có nguy cơ, bao gồm các bác sĩ thú y, người vận chuyển thú vật, người thám hiểm hang động, công nhân xử lý vi-rút và những người đi du lịch đến các vùng lưu hành dịch.
Tổng liều gồm ba lần, mỗi lần tiêm bắp 1ml, một lần mỗi ngày vào ngày 0, 7, và giữa ngày 21 và ngày 28. Tiêm phòng cung cấp sự bảo vệ suốt đời ở một mức độ nào đó. Tuy nhiên, khả năng bảo vệ giảm theo thời gian; nếu tiếp xúc có thể tiếp tục, cần phải thử nghiệm huyết thanh học mỗi 6 tháng (đối với phơi nhiễm liên tục) hoặc mỗi 2 năm (đối với phơi nhiễm thường xuyên) và tiêm vắc xin nếu độ mạnh kháng thể thấp hơn một mức nhất định.
Dự phòng bệnh dại sau phơi nhiễm
Tình trạng được coi là phơi nhiễm khi vết cắn qua da hoặc bất kỳ tiếp xúc nào giữa niêm mạc hoặc da bị tổn thương với nước bọt của động vật. Nếu phơi nhiễm xảy ra, điều trị dự phòng kịp thời, cẩn thận, hầu như luôn ngăn ngừa được bệnh dại ở người. Vết thương được làm sạch ngay lập tức và kỹ lưỡng bằng xà phòng và nước hoặc dung dịch benzalkonium chloride. Các vết thương đâm sâu được xối rửa bằng nước xà phòng với áp suất vừa phải. Các vết thương thường được để mở.
Dự phòng sau phơi nhiễm bằng vắc xin phòng bệnh dại và globulin miễn dịch điều trị dại được đưa ra tùy thuộc vào loại động vật cắn và hoàn cảnh bị bệnh (xem bảng Dự phòng phơi nhiễm bệnh dại và não của động vật được kiểm tra để tìm vi rút. Sở y tế địa phương hoặc tiểu bang hoặc Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) thường tiến hành xét nghiệm và có thể tư vấn về các vấn đề điều trị khác.
Ngọc trai & cạm bẫy
|
Để điều trị dự phòng sau phơi nhiễm, globulin miễn dịch dại 20 IU/kg được thấm quanh vết thương để tạo miễn dịch thụ động; nếu khối lượng tiêm quá nhiều cho các vùng ngọn chi (ví dụ, ngón tay, mũi), có thể tiêm bắp một số loại globulin miễn dịch chống bệnh dại (2). Phương pháp điều trị này đi kèm với vắc xin phòng bệnh dại (vắc-xin tế bào lưỡng bội ở người [HDCV] hoặc vắc xin tế bào phôi gà tinh khiết [PCECV]) để tạo miễn dịch chủ động. HDCV được dùng bằng bốn lần tiêm bắp, mỗi lần 1 mL (khu vực cơ delta được ưu tiên), bắt đầu vào ngày phơi nhiễm (ngày 0), tại chi khác với chi đã tiêm globulin miễn dịch chống bệnh dại. Các lần tiêm sau đó được thực hiện vào ngày 3, 7 và 14; những bệnh nhân bị ức chế miễn dịch được tiêm liều thứ 5 vào ngày 28. Hiếm khi xảy ra phản ứng tê liệt thần kinh hoặc hệ thống nặng; sau đó, việc chủng ngừa sẽ được cân nhắc tùy theo nguy cơ mắc bệnh dại của bệnh nhân. Nồng độ kháng thể của bệnh dại được đo để giúp đánh giá nguy cơ của việc ngừng tiêm phòng.
Điều trị dự phòng phơi nhiễm với bệnh dại cho một người trước đây đã được tiêm vắc xin phòng bệnh dại bao gồm tiêm 1 ml vắc xin phòng bệnh dại vào các ngày 0 và 3 nhưng không tiêm globulin miễn dịch chống bệnh dại.
Tài liệu tham khảo về phòng ngừa
1. ACIP: Human Rabies Prevention --- United States, 2008 Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. Morbidity and Mortality Weekly Report 57 (RR03):1–26,28, 2008.
2. ACIP: (Advisory Committee on Immunization Practices) recommendations: Use of a reduced (4-dose) vaccine schedule for postexposure prophylaxis to prevent human rabies. Morbidity and Mortality Weekly Report 59 (RR02):1–9, 2010.
Những điểm chính
Trên toàn thế giới, bệnh dại vẫn gây ra hàng chục ngàn người chết mỗi năm, chủ yếu ở Châu Mỹ La tinh, Châu Phi, và Châu Á, nơi bệnh dại ở chó rất phổ biến.
Ở Mỹ, bệnh dại chỉ gây tử vong một vài ca hàng năm; thường lây truyền qua dơi, nhưng có thể cả ở gấu trúc, chồn, hoặc cáo.
Đau và/hoặc dị cảm tại chỗ cắn, tiếp đến viêm não (gây bồn chồn và kích động) hoặc liệt tăng lên.
Sinh thiết da cổ hoặc làm PCR nước bọt, CSF, hoặc mô nếu bệnh nhân có viêm não không rõ nguyên nhân hoặc liệt tăng lên.
Điều trị hỗ trợ bệnh nhân.
Trước khi phơi nhiễm, tiêm phòng vắc xin bệnh dại cho những người có nguy cơ (ví dụ bác sỹ thú y, người điều trị động vật, người thám hiểm hang động, công nhân xử lý virus, du khách đến các vùng lưu hành dịch).
Sau khi tiếp xúc với một con vật bị hoặc nghi ngờ mắc bệnh dại, phải rửa thật sạch và băng vết thương, sau đó tiêm vắc xin phòng bệnh dại và globulin miễn dịch chống bệnh dại.
Gấu trúc, chồn, hoặc cáo đã từng cắn người nên được coi bị dại. Vết cắn của dơi có thể diễn ra rất nhanh và khó phát hiện, nên tiếp xúc với dơi là một chỉ định tuyệt đối cho globulin miễn dịch điều trị bệnh dại và vaccin dại.