Rối loạn nhân cách phân liệt được đặc trưng bởi một hình thái lan tỏa của sự tách rời và không quan tâm trong các mối quan hệ xã hội và một phạm vi giới hạn của cảm xúc trong mối quan hệ giữa các cá nhân. Chẩn đoán theo tiêu chuẩn lâm sàng. Điều trị bằng liệu pháp nhận thức-hành vi.
(Xem thêm Tổng quan về các Rối loạn nhân cách.)
Trong rối loạn nhân cách phân liệt, khả năng liên kết với người khác một cách ý nghĩa là rất hạn chế.
Tỷ lệ hiện mắc trung vị ước tính là 0,9% nhưng có thể cao tới 3,1% (1, 2). Một số nghiên cứu cho thấy nó phổ biến hơn một chút ở nam giới, trong khi các nghiên cứu khác không tìm thấy sự khác biệt về giới tính. Rối loạn này có thể phổ biến hơn ở những người có tiền sử gia đình mắc bệnh tâm thần phân liệt hoặc rối loạn nhân cách loại phân liệt.
Bệnh lý đồng diễn là phổ biến. Có tới một nửa số bệnh nhân đã có ít nhất một giai đoạn trầm cảm nặng. Họ cũng thường mắc các chứng rối loạn nhân cách khác, phổ biến nhất là bệnh tâm thần phân liệt, hoang tưởng, ranh giới hoặc né tránh.
Tài liệu tham khảo chung
1. Grant BF, Hasin DS, Stinson FS, et al: Prevalence, correlates, and disability of personality disorders in the United States: Results from the national epidemiologic survey on alcohol and related conditions. J Clin Psychiatry 65(7):948-958, 2004. doi: 10.4088/jcp.v65n0711
2. Morgan TA, Zimmerman M: Epidemiology of personality disorders. In Handbook of Personality Disorders: Theory, Research, and Treatment. 2nd ed, edited by WJ Livesley, R Larstone, New York, NY: The Guilford Press, 2018, pp. 173-196.
Nguyên nhân của rối loạn nhân cách phân liệt
Có những người chăm sóc lạnh lùng về cảm xúc, bỏ rơi và không gắn bó trong giai đoạn thơ ấu có thể góp phần vào sự phát triển của rối loạn nhân cách phân liệt bằng cách thúc đẩy cảm giác của trẻ rằng các mối quan hệ giữa các cá nhân là không thú vị.
Triệu chứng và dấu hiệu của rối loạn nhân cách phân liệt
Bệnh nhân rối loạn nhân cách phân liệt dường như không có mong muốn xây dựng mối quan hệ gần gũi với người khác, kể cả người thân. Họ không có bạn bè thân thiết hoặc người bạn tâm tình, ngoại trừ đôi khi là một người họ hàng đời thứ 1. Họ hiếm khi hẹn hò và thường không kết hôn. Họ thích tự mình, lựa chọn các hoạt động và sở thích mà không cần tương tác với người khác (ví dụ, trò chơi máy tính). Hoạt động tình dục với người khác rất ít, nếu có, thật sự quan tâm đến họ. Họ cũng cảm thấy ít hứng thú hơn với sự nhận cảm và những trải nghiệm thể xác (ví dụ như đi bộ trên bãi biển).
Những bệnh nhân này dường như không bận tâm bởi những gì người khác nghĩ về họ - dù là tốt hay xấu. Bởi vì họ không nhận thấy các dấu hiệu thông thường của sự tương tác xã hội, họ có thể dường như lạc lõng, biệt lập xã hội, hoặc chỉ quan tâm đến bản thân. Họ hiếm khi phản ứng (ví dụ bằng cách mỉm cười hoặc gật đầu) hoặc thể hiện cảm xúc trong các tình huống xã hội. Họ khó có thể biểu lộ sự tức giận, ngay cả khi họ bị kích động. Họ không phản ứng thích hợp với các sự kiện quan trọng trong cuộc sống và có vẻ như thụ động phản ứng lại với những thay đổi trong hoàn cảnh. Kết quả là, họ có vẻ như không có phương hướng trong cuộc sống của họ.
Hiếm khi những bệnh nhân này cảm thấy thoải mái khi bộc lộ bản thân, họ thừa nhận rằng họ cảm thấy đau đớn, đặc biệt là trong các giao tiếp xã hội.
Các triệu chứng của rối loạn nhân cách phân liệt có khuynh hướng ổn định theo thời gian, nhiều hơn so với những rối loạn nhân cách khác.
Chẩn đoán rối loạn nhân cách phân liệt
Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, tái bản lần thứ 5, Tiêu chuẩn sửa đổi văn bản (DSM-5-TR)
Để chẩn đoán rối loạn nhân cách phân liệt (1), bệnh nhân phải có một dạng rối loạn nhân cách dai dẳng.
Sự tách rời và không quan tâm đến các mối quan hệ xã hội
Hạn chế biểu hiện cảm xúc trong tương tác giữa các cá nhân
Mô hình này được thể hiện bằng sự hiện diện của ≥ 4 trong số những điều sau:
Không có ham muốn hay sự thích thú đối với các mối quan hệ thân thiết, bao gồm cả những thành viên trong gia đình
Đặc biệt ưa thích những hoạt động một mình
Ít, nếu có, hoặc không quan tâm đến hoạt động tình dục với người khác
Thích thú với rất ít các hoạt động, nếu có
Thiếu những người bạn thân hay những người bạn tâm tình, ngoại trừ những người họ hàng bậc 1 của họ
Thờ ơ rõ ràng với lời khen ngợi hoặc chỉ trích của người khác
Tình cảm lạnh lùng, tách biệt, hoặc cùn mòn cảm xúc
Ngoài ra, các triệu chứng phải bắt đầu từ giai đoạn sớm của thời kì trưởng thành.
Chẩn đoán phân biệt
Các bác sĩ nên phân biệt rối loạn nhân cách phân liệt với các rối loạn sau:
Tâm thần phân liệt và các rối loạn liên quan: Bệnh nhân bị rối loạn nhân cách phân liệt, không giống như những người bị tâm thần phân liệt, không có rối loạn nhận thức hoặc tri giác (ví dụ, hoang tưởng, ảo giác).
Rối loạn phổ tự kỷ: Sự suy yếu về mặt xã hội và các hành vi định hình hoặc những mối quan tâm rập khuôn ít nổi bật hơn ở những bệnh nhân rối loạn nhân cách phân liệt.
Rối loạn nhân cách loại phân liệt: Rối loạn này được đặc trưng bởi nhận thức và suy nghĩ sai lệch; những đặc trưng này không có trong rối loạn nhân cách phân liệt.
Rối loạn nhân cách né tránh: Sự cô lập xã hội trong rối loạn nhân cách phân liệt là do sự tách rời và sự mất quan tâm trong các mối quan hệ xã hội trong khi trong rối loạn nhân cách né tránh, đó là do sợ bị xấu hổ hoặc bị từ chối.
Tài liệu tham khảo chẩn đoán
1. American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th ed Text Revision (DSM-5-TR). Washington, DC, American Psychiatric Association, 2022, pp 741-744.
Điều trị rối loạn nhân cách phân liệt
Đào tạo kỹ năng xã hội
Nguyên tắc chung để điều trị rối loạn nhân cách phân liệt cũng giống như nguyên tắc điều trị cho tất cả các rối loạn nhân cách.
Không có nghiên cứu có kiểm soát nào được công bố về liệu pháp tâm lý hoặc dược lý đối với chứng rối loạn nhân cách phân liệt.
Nói chung, những nỗ lực để chia sẻ sự quan tâm đến các chủ đề không phải là cá nhân (ví dụ, tài sản, sưu tập, sở thích) thu hút những người thích các hoạt động một mình có thể giúp thiết lập mối quan hệ với bệnh nhân và có thể tạo điều kiện cho sự tương tác trị liệu.
Các phương pháp nhận thức-hành vi tập trung vào việc đào tạo các kỹ năng xã hội cũng có thể giúp bệnh nhân thay đổi. Vì bệnh nhân bị rối loạn nhân cách phân liệt thiếu sự quan tâm đến người khác nên họ có thể không có động lực thay đổi.